مرجعیت علمی‌ومعنوی ایران در منطقه‌وجهان

گردآوردنده: محمد غلامی لمراسکی

مقدمه

پیشرفت علمی یا توسعه علمی در جهان امروز، که به اعتقاد الوین تافلر عصر اطلاعات را تجربه میکند دیگر یک خواسته نیست بلکه یک پارادایم فکری است [۱]

به نظر میرسد ارزش اطلاعات بیش از هر زمان دیگری است. به همین دلیل، توجه به مسائل علمی و خلق نگهداری و بهره برداری از اطلاعات در کشورهای گوناگون بیشتر شده است کشورها در یک مسابقه بزرگ و رقابت تنگاتنگ برای خلق علم درگیر شده اند و به دنبال پیشی گرفتن از یکدیگر هستند افزایش شمار مؤسسات آموزش عالی جذب بیشتر دانشجویان و پژوهشگران افزایش هزینه های تحقیق و توسعه و….. نشانه هایی از کوشش کشورهای جهان برای به دست آوردن جایگاه بهتر در زمینه های علمی است [۲]

بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که برای دستیابی به توسعه در زمینههای اقتصادی ،اجتماعی فرهنگی، سیاسی، امنیتی، بهداشتی و دیگر ابعاد یک جامعه ناچار باید به علم و پژوهشهای علمی توجه کرد. بنابراین، توسعه علمی میتواند توسعه ملی را به دنبال داشته باشد و سرانجام به رفاه و سعادت جامعه ختم شود.اهداف دولتها از دنبال کردن سیاست علم چندگانه است و شامل جایگاه و اعتبار ملی و ارزشهای فرهنگی اجتماعی امنیت ملی و اهداف اقتصادی است. [۳]

بر همین اساس سیاست علمی دولتها معمولاً با اهداف متفاوتی مانند غرور ملی امنیت نظامی و یا رشد اقتصادی تدوین و پیگیری میگردد [۴]

،بنابراین یکی از علل اهتمام ورزیدن به علم اقتدار علمی و دستیابی به مرجعیت در حوزه علم و فناوری ،فواید و مزیتهای آن در دو جنبه داخلی و خارجی است.

در بعد داخلی، هر کشوری برای اینکه بتواند هویت استقلال و آرمانهای خویش را تحقق بخشد باید قدرت طراحی تغییرات آن جامعه را مبنی بر نگرش خود داشته باشد. طبعاً جامعه به هر میزانی که این توانمندی را داشته باشد، اجتماعی پویا محسوب میشود و ضمانت بقا دارد بالاتر از آن تکامل یک جامعه جز با تحول علمی امکان پذیر نیست این تحول نیز به نوبه خود باعث بهبود در فناوری و نوآوری در مهندسی اجتماعی میشود. [۵]

در بعد خارجینیز، تمامی کشورها به ویژه کشورهای آرمان گرا مانند جامعه ایران در دنیای معاصر به شدت تهدید میشوند در چند قرن اخیر فرهنگ و تمدن غرب، تلاش روزافزون و پیگیری برای یافتن سازوکارهای پویندگی خویش داشته و این ،تلاش در تولید علم و فناوری و محصولات جدید تجلی یافته است. این شرایط باعث شده کشورهای این حوزه بتوانند به عنوان یک جامعه ظاهراً پیشرو در تأمین ،رفاه خدمات و امنیت بشر خودنمایی کنند این به رخ کشیدن کارآمدی فرهنگ و تمدن غرب نسبت به سایر جوامع باعث ایجاد نوعی عقب نشینی در این جوامع خواهد بود و آنان به تدریج هویت اسلامی و مستقل خویش را گم میکنند و در نهایت خود را به عنوان عضوی از جامعه جهانی قلمداد میکنند [۶]

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای پیروزی انقلاب بر خلاف سایر انقلاب های جهان بنای ایدئولوژیکی داشته و قانون اساسی ایران هم بر این اساس شکل گرفته، بنابراین ایدئولوژی نقش تاثیرگذاری در ترسیم سیاست های کلان ایران در عرصه های بین المللی، اقتصادی، فرهنگی و دیگر حوزه ها دارد.شاید در دنیا تنها نظامی که اساس تعالیم اسلامی را در تعاملات و مناسبات خود با دیگر کشورها در دستور کار داشته باشد، جمهوری اسلامی ایران است و اتفاقا به همین دلیل که پایبندبه ارزشهای دینی واسلامی هستیم،حوزه های مانور سیاسی‌مان در عرصه جهانی بسیار محدود است.یکی از مصادیق دیپلماسی ایدئولوژیک همین پایبندی ایران در راستای حمایت از ملت های مستضعف جهان است که بخشی از سیاست های کلان ایران در حوزه مسائل سیاست خارجی به حسابمی آید و همین امر  دشمنان زیادی رابرای ایران درعرصه بین المللی بوجود آورده است.

از طرف دیگر ایران در عرصه های تعامل با مردم و درمیان ملتهای جهان از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است که البته نشان دهنده نفوذ معنوی ایران در منطقه و جهان است که به نوعی یکی از دستاوردهای دیپلماسی ایدئولوژیک هم به حساب می آید.با وجود همه این موارد و نفوذ وقدرتی که ایران درطول این چهار دهه بدست آورده، در رابطه با مسائل جهانی ایران قطعا چالش های جدی خواهد داشت چرا که قدرت های بزرگ نمی پسندند که ایران بخواهد الگوی سومی میان شرق و غرب ایجاد کند و نمی خواهند قدرتی خارج از قدرت آنها در جهان باشد.

این الگوی سوم می تواند منافع قدرت های شرقی و غربی را دچار اختلال کند و به همین علت است که فشارها،تحریمها و سیاستهای خصمانه علیه ایران همچنان ادامه دارد و شدت هم گرفته است.بنابراین باید گفت که ایدئولوژی نقش بسیار تعیین کننده و تاثیرگذاری بر مسائل بین المللی در ایران دارد و به نظر می رسد ایران می تواند در چارچوب رعایت هر بهتر چه و بیشتر این دیپلماسی، در جایگاه الگویی خاصی برای دیگر کشورها و ملت ها قرار گیرد.[۷]

مفهوم مرجعیت

مرجعیت، مصدر صناعی «مرجع»، به معنای مرجع‌بودن و مرجع‌شدن است و «مرجع» به معنای محل رجوع و بازگشت[۸]و کسی که در امور به او رجوع می‌کنند[۹]معنایی عام دارد و ازجمله در قلمرو مسائل علمی و شرعی است؛ چنان‌که در برخی روایات درباره شناخت احکام دینی وشرعی ورویدادها دستورداده شده‌ است به عالمان حدیث وفقیهان«رجوع»شود[۱۰]مرجعیت به این معنا به عنوان یک امر عقلایی و دینی، همواره در تاریخ و همه جوامع وجود داشته‌است؛ چنان‌که قرآن کریم به عنوان امری ارتکازی و پذیرفته‌شده، ناآگاهان را به پرسش از اهل ذکر و آگاهان فرمان می‌دهد[۱۱]این واژه در اصطلاح کنونی، به فقیه جامع شرایطی گفته می‌شود که مکلفان غیر مجتهد، برای شناخت احکام شرعی به او رجوع می‌کنند.[۱۲]خاستگاه حجیت و مشروعیت مرجعیت عالمان افزون بر ارتکاز و رویه عقلا، قرآن کریم است که از هر قوم و گروهی، دسته‌ای را موظف شمرده‌است که از محل زندگی خود برای فهم عمیق دین مهاجرت کنند و پس از بازگشت، پیام‌های الهی را به مردم برسانند؛[۱۳] چنان‌که امام‌مهدی(ع) به عموم مردم دستور داده شده در مسائل دینی و شرعی خود به عالمان حدیث «رجوع» کنند.[۱۴]امام‌خمینی مسئولیت مرجعیت را بسیار سنگین می‌دانست.[۱۵] به اعتقاد ایشان دفاع از چارچوب، اصول و احکام دین، زدودن خرافه‌ها، انحرافات و پیرایه‌های موهوم از آموزه‌های دینی از دیگر وظایف فقهای دین است[۱۶]پس از پیروزی انقلاب اسلامی و حاکمیت قوانین اسلامی و رهبری ولی فقیه، مسائلی درباره وحدترویه و مدیریتیکسان با وجود مراجع متعدد و تزاحم و تفاوت دیدگاه ولی فقیه با مراجع پیش آمد و راه‌حل‌هایی مانند وحدت رهبری و مرجعیت مطرح شد.[۱۷] از نگاه امام‌خمینی اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها برای رهبری جامعه کافی نیست. ایشان بر آن بود که زمامدار و رهبر جامعه، علاوه بر تخصص در علوم رایج حوزوی، باید از قدرت تشخیص مصالح کلان جامعه برخوردار باشد و توان تفکیک افراد صالح از ناصالح را داشته باشد و در مسائل سیاسی و اجتماعی به‌درستی تصمیم بگیرد.[۱۸]

واژه “مرجعیت علمی” اولین بار توسط مقام معظم رهبری مطرح و موجب شکل گیری گفتمانی جدید در حوزه علم و دانش کشور گردید و امروز این واژه، به عنوانی رایج در گفتمان دانشگاهی و علمی کشور ورود پیدا کرده و به صورتی متواتر در اسناد بالادستی بدان اشاره شده است. همچنین در بند ۱۴ سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش سلامت، بر تحول راهبردی پژوهش علوم پزشکی با رویکرد نظام نوآوری و برنامه ریزی برای دستیابی به مرجعیت علمی در علوم، فنون و ارائه خدمات پزشکی و تبدیل شدن ایران به قطب پزشکی منطقه آسیای جنوب غربی و جهان اسلام، تاکید شده است. در اولین بسته از بسته های تحول آموزش علوم پزشکی کشور نیز، بر طراحی نظام رصد حرکت در مسیر مرجعیت علمی در آموزش علوم پزشکی و تدوین نقشه راه تحقق مرجعیت در آموزش علوم پزشکی در افق چشم انداز تاکید شده است.

در سال های اخیر بحث های خوبی در زمینه مرجعیت علمی درکشور صورت گرفته و تحلیل های قابل قبولی نیز منتشر شده است؛ ولی هنوز درمورد بعضی از اصول مانند تعریف دقیق، مبانی نظری و نقاط قوت و مزیت های واقعی کشور و زیرساخت تشکیلاتی و مدیریتی ضروری برای دستیابی به مرجعیت علمی، اجماع وجود ندارد.[۱۹]

باید کشورهای اسلامی از لحاظ علم و فناوری پیشرفت کنند. گفتم غرب و آمریکا به برکت علم توانستند بر کشورهای دنیا مسلط شوند؛ یکی از ابزارهاشان علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. البته مقداری از ثروت را هم با فریبگری و خباثت و سیاست به دست آوردند، اما علم هم مؤثر بود. باید علم پیدا کرد. روایتی است که فرمود: «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه». باید علم پیدا کنید. علم که پیدا کردید، پنجه‌ی قوی پیدا خواهید کرد. طبق بیانات رهبر انقلاب اسلامی ، ایران قبل از انقلاب رتبه علمی قابل توجهی نداشت ولی امروز به برکت انقلاب اسلامی و شریعت ، ایران امروز از لحاظ علمی در رتبه‌یقابل توجه تری قرار دارد. یک روز در بخشی از تاریخ، علم دنیا دست ما مسلمانها بوده؛ چرا امروز اینجور نشود؟ چرا توقع و انتظار نداشته باشیم که تا سی سال دیگر دنیای اسلام بشود مرجع علمی دنیا، که همه برای مسائل علمی به کشورهای اسلامی مراجعه کنند؟ این آینده‌ی ممکنی است؛ همت کنیم، تلاش کنیم. اینها همه‌اش به برکت اسلام و به برکت انقلاب پیش می‌آید. نظام دینی اثبات کرد که میتواند سرعت و شتاب بیشتری داشته باشد. [۲۰]

 پیشینه نظری

آزادی احمدآبادی(۱۴۰۲) بیان کرده است که جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف علمی و در سال‌های مورد مطالعه، جایگاه‌های متفاوتی را احراز کرده است. طی سال‌های موردمطالعه،کیفیت آثار علمی کشور در عرصه بین‌المللی بیش از کمیت آن رشد کرده است. سه کشور رژیم اشغالگر قدس، عربستان و ترکیه رقبای اصلی ایران در این زمینه هستند. در دوران اخیر، در شاخص‌های مورد مطالعه در ایران پیشرفت‌های زیادی به وقوع پیوسته است. [۲۱]

حافظی و همکاران (۱۴۰۱) بیان کرده اند که  مرجعیت علمی از کلید واژگان اسناد بالادستی و سخنرانی‌های سیاست‌گذاران علم و فناوری است که شاخص‌های ارزیابی آن به‌صورت شفاف تبیین نشده است. مفهوم مرجعیت علمی در هر دو سطح فردی و نهادی قابل‌بررسی بوده و این دو در ارتباطی نظام‌مند می‌توانند به تسهیل مرجعیت در علم بیانجامند. بعلاوه مرجعیت علمی در شبکه همکاری و در پاسخ به نیازهای جامعه تثبیت خواهد شد.[۲۲]

داوندو همکارانش(۱۳۹۷) بیان کرده اند که انقلاب اسلامی به علت قدرت مادی, نهادی و مولد خود و مبارزه با نظام نومحافظه کاری, پایه ها و مبانی قدرت «مقاومت اسلامی» را مستحکم نموده است. [۲۳]

چگنی زاده (۱۳۹۲) بیان کرده است که دوران گذار و انتقال،مبحثی کلیدی در دانش روابط و سیاست بین الملل محسوب می شود.در حال حاضر اجماعی در محافل آکادمیک وجود دارد مبنی بر اینکه نظم موجود در حال تجربه تغییرات جدیدی است.در همین رابطه منتقدین برای فهم این تغییر و چگونگی تاثیر بر فرآیندهای کلان آن تلاش وافری نموده اند.در کنار سایر گرایش های تغییر ساز،تجربه ی انقلاب اسلامی نیز به مثابه حرکتی تحول خواه،از ابتدا تغییر در هندسه ی قدرت بین المللی را مطرح ساخت. [۲۴]

روش انجام پژوهش

این پژوهش براساس مطالعات کتابخانه و با استناد از مقالات انجام شده است.

بحث و بررسی

علم و پژوهش عموماً ازحمایت دولتها برخورداراست بنابراین دولتها انتظار دارند که ازنتایج این پژوهشها درجهت بهبود شرایط جامعه و بشریت استفاده کنند؛و از سوی دیگر نیز منافع خود را کسب نمایندآنها معتقدندکه اقتدارعلمی، بهترین نوع قدرت را تولید میکند که میتواند اقتدار در زمینه های دیگر از جمله نظامی، ،سیاسی ،اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نیز به ارمغان آورد [۲۵]

پیشرفت کشور در تمام ابعاد به ویژه علم و فناوری باید ناظر بر دو مؤلفه کسب جایگاه برتر کشور نسبت به سایر کشورهای منطقه و جهان با توجه به رشد کشورها و تأثیرات پیشرفت علم و فناوری در زندگی مردم و بهبود شرایط اقتصادی و سیاسی کشوراست. [۲۶]

این دو کارکرد در خصوص پیشرفت علم و فناوری را میتوان بر اساس سیاستهای کلانی که اسناد بالادستی کشور به آن توجه کردهاند این طور توجیه کرد که ضروری است خروجیهای علم و فناوری از یکسو چالشها و مشکلات جامعه را حل کرده و به بهبود شرایط زندگی مادی و معنوی کمک کند و در واقع افراد به نظام علم و فناوری کشور اعتماد کرده و به نوعی، مرجعیت داخلی پیدا کند شاهد این موضوع را میتوان این گزاره از سند نقشه جامع علمی کشور در نظر گرفت که استقرار جامعه دانش بنیان عدالت محور و برخوردار از انسانهای شایسته و فرهیخته و نخبه برای احراز مرجعیت علمی در جهان و نیز برخوردار از انسانهای صالح، فرهیخته سالم و تربیت شده در مکتب اسلام و انقلاب و با دانشمندانی در تراز برترینهای جهان از سوی دیگر با کمک به حل چالشهای جهانی در جامعه علمی بینالملل نفوذ کرده و برای خود جایگاهی زیبنده برقرار نماید در واقع، علم و فناوری از یکسو باید نگاه داخلی و ملی داشته باشد و از سوی دیگر به دنبال اثبات توان و ظرفیت خود در این حوزه باشد. در این خصوص وا نقشه جامع علمی کشور دستیابی به جایگاه اول علم و فناوری در جهان اسلام و احراز جایگاه برجسته علمی و الهام بخش در جهان را به عنوان هدف کلان نظام علم و فناوری مطرح کرده است [۲۷]

با نگاه دقیقتر به مفهوم مرجعیت میتوان به این برداشت رسید که مرجعیت علمی یک مقوله انتزاعی و چندلایه است که از یکسو به برتری علمی اشاره دارد که به دنبال ایجاد ارزش افزوده در محیط علمی و دانشگاهی است در جنبه دیگر در حوزههای مختلف دانش علمی باید پاسخگویی اجتماعی رخ دهد که هدف ایجاد ارزش افزوده در بستر جامعه است در نهایت اینکه مرجعیت علمی باید به کارآفرینی و ارزش افزوده اقتصادی در سطح بازاربینجامد.[۲۸] شکل (۱) مرجعیت علمی را به عنوان یک سازه چند لایه تشریح کرده است.

شکل ۱- تشریح مفهوم مرجعیت علمی به عنوان یک سازه چند لایه [۲۸]

با تحلیل اسناد بالادستی به مفاهیم و گزاره هایی نظیر تعداد مقالات بین المللی تعداد مجلات نمایه شده در پایگاههای بین المللی تعداد دانشگاههای برتر تعداد مراکز پژوهشی بین المللی تعداد دانشمندان برجسته محصولات و کالاهای فناورانه میرسیم که جنبه های دیگری از مفهوم مرجعیت را پیش روی ما میگشاید به نحوی که میتوان گفت مرجعیت در هر یک از این گستره ها سطوح یا کارکردها قابل دستیابی است و هر کدام به تنهایی و نیز با هم افزایی هم موقعیت و اعتبار علمی و فناورانه شایسته ای را برای کشور ما در بین سایر کشورها ایجاد و تثبیت میکند [۲۷]بر این اساس سطوح مرجعیت قالب شکل (۲) به تصویر کشیده است.

شکل ۲. ابعاد گستره کارکردها و سطوح مرجعیت علمی [۲۷]

شاید بتوان گفت فرد مرجع کسی است که دیگران به وی رجوع میکنند و اگر قرار است ما مرجع جهانی باشیم یکی از راهها این است که افراد برجسته و سرآمدی داشته باشیم که دانشمندان جهان به آنها رجوع کنند و برای رفع مسائل به نظریه ها و یافته های علمی آنها استناد شود اینکه انتشارات علمی دانشمندان ایرانی محل رجوع دانشمندان جهان باشد زمانی اتفاق می افتد که نظریه ها و یافته های علمی با کیفیت و نیز در مرزهای دانش باشند. یکی از مصادیق عینی این موضوع وجود پژوهشگرانی است که بروندادهای علمی آنها استناد زیادی دریافت کرده است. بر این اساس شواهد نشان میدهد که تعداد پژوهشگران پراستناد کشور از ۳۱۱ نفر در سال ۲۰۱۰ به ۳۸۴۲ نفر در سال ۲۰۲۰ بالغ گردیده و به این صورت افزایش بیش از ۱۲ برابری در این شاخص رخ داده است.

رشد این شاخص گویای آن است که در بعد توانمندی انسانی، قابلیتهای خوبی در کشور وجود دارد و با مدیریت صحیحدر مرزهای دانش است شامل یک درصد دانشمندان برتر جهان تعداد دانشمندان دارای مقالات داغ، پژوهشگران فعال در حوزه های نوظهور حکایت از آن دارد که در سالهای مورد مطالعه به جز سه سال ایران توانسته است به جایگاه برتر در میان کشورهای رقیب نایل شود میتوان اذعان کرد که دانشمندان و پژوهشگران کشور ما علیرغم مشکلات و چالش های بین المللی نظیر تحریمها توانسته اند با ورود به سه عرصه فوق توان و ظرفیت علمی خود را در سطح بین الملل به نمایش بگذارند در واقع ایران به لحاظ داشتن مهمترین عنصر پیشرفت توسعه علمی یعنی نیروی انسانی فعال در حوزه پژوهش از وضعیت خوبی برخوردار است.

بدین ترتیب ضمن حفظ وضع موجود، شایسته است برنامه های سیاستی به منظور تثبیت و ارتقای نقش پژوهشگران داخلی در پیشبرد نظام علم جهانی تدوین و اجراء گردد. حق دوست و دیگران (۱۳۹۸) معتقدند که از آنجا که دانش و دانشمند از محصولات دانشگاهها هستند سیاست گذاران و مدیران دانشگاهی به گونه ای برنامه ریزی نمایند تا در یک بستر حمایتی افراد با استعداد بر اساس تلاش خود در مسیر رشد علمی قدم بردارند[۲۹]

موسوی (۱۳۸۴) نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیده که به لحاظ نیروی انسانی کارآمد در ایران پتانسیل بالقوه بالایی وجود دارد و با برنامه ریزی دقیق و پشتیبانی کامل از فعالیت تحقیقاتی میتواند به جایگاه شایسته ایران در جهان دست یافت.به لحاظ تعداد استنادهای پروانه های ثبت اختراع به تولیدات علمی کشورهای اسلامی، کشور جمهوری اسلامی ایران رتبه دوم را به دست آورده است.[۳۰]

غالبا اثرگذاری علمی را با استناد بررسی می نمایند و شمارش استنادهای دریافتی در مدارک علمی امری رایج در مطالعات علم سنجی است. اما این استنادها در محیط های فناورانه  هم رخ میدهدکه به تعبیری میتوان آنرا اثرگذاری علم برفناوری در نظرگرفت. بر اساس این شاخص، می توان نتیجه گرفت که پیشرفت ها و نوآوری های فناورانه تا چه حد بر دستاوردها ویافته­ های پژوهشهای علمی استوار است.

جایگاه ایران در تولید علم فناوارنه بر اساس استناد در پروانه ثبت اختراع

در بازه ۱۰ ساله ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ ، بیش از ۹۹ میلیون مدرک علمی در سطح جهان تولید شده است که از این تعداد ۱۳۴۱۷۳۲ مدرک در پروانه های ثبت اختراع مورد استناد قرار گرفته اند. در این بازه زمانی، ۷۵۲۴۲۱ مدرک علمی با وابستگی سازمانی ایران منتشر شده است که از این تعداد ۱۳۰۵۸ مدرک توسط ۲۲۲۴۸ پروانه ثبت اختراع ۲۴۹۸۴ بار مورد استناد قرار گرفته است.

نمودار ۱ جایگاه ایران در تولیدات علمی فناورانه را در مقایسه با جایگاه تولیدات علمی ایران در پایگاه WoS ، در بین کشورهای جهان نشان می ­دهد. همانطور که در  این نمودارمشاهده میشود،جایگاه ایران درسال ۲۰۲۱ رتبه ۲۷ بوده است اگر چه جایگاه کشور در تولیدات علمی  ۱۷ میباشد.

نمودار .۱ جایگاه ایران در تولید علم فناوارانه و تولید علم در بازه ده ساله ۲۰۲۱-۲۰۱۲

جایگاه کشورهای اسلامی در تولید علم فناورانه بر اساس استناد در پروانه ثبت اختراع

در بازه زمانی ۲۰۲۱-۲۰۱۲ به لحاظ مجموع تولید علم فناورانه، ایران در بین کشورهای اسلامی رتبه دوم را از آن خود کرده است. کشور عربستان سعودی و ترکیه به ترتیب رتبه ­های اول و سوم را داشته اند. رتبه کشورهای اسلامی در جدول ۱ زیر قابل مشاهده است.

جدول۱٫  جایگاه ایران به لحاظ استناد آثار علمی در پروانه های ثبت اختراع

به لحاظ تعداد استنادهای پروانه های ثبت اختراع به تولیدات علمی در کشورهای اسلامی در بازه زمانی  ۲۰۲۱-۲۰۱۲ ،ایران با ۸۸۸۴ استناد از پروانه های ثبت اختراع رتبه دوم را پس از عربستان به دست آورده است. نمودار ۲ تعداد استنادهای پروانه های ثبت اختراع به تولیدات علمی رادربین کشورهای اسلامی که بیشترین استنادرا دریافت کرده اندنشان می­دهد.

نمودار۲٫ جایگاه کشور های پیشرو اسلامی  به لحاظ استناد آثار علمی در پروانه های ثبت اختراع[۳۱]

مرجعیت معنوی ایران در منطقه وجهان

اهمیت انقلاب اسلامی در ساختار آینده جهان

انقلاب اسلامی واقعیتی انکارناپذیر است، با توجه به موقعیت هایی که در جهان دارد، دارای اهمیت و نفوذ زیادی می باشد. انقلاب اسلامی با ظهور خود تحولی عظیم را در جهان ایجاد کرد و توانست بر دیگر کشورهای اسلامی و حتی جهان سوم و آزاد تأثیر عظیمی بگذارد. از الجزایر و مصر گرفته تا کشمیر و آسیای جنوب شرقی، حرکت های اسلامی نشأت گرفته از انقلاب اسلامی ایران پدیدار شد. انقلاب اسلامی ایران بنا به وضعیت و موقعیتی که از لحاظ تمام جنبه های سیاسی، اقتصادی، نظامی و … داشته و دارد توانسته در راهبری جهان اسلام همچنان موفق تر به پیش رود.  یکی از زمینه های سیاسی انقلاب اسلامی در نظم نوین جهانی مسأله خاورمیانه است منطقه زرخیز و استراتژیک خاورمیانه، از گذشته های دور مورد توجه قدرت های جهانی و استعمارگران بوده است. در پی همین سیاست های استعماری و برای تحکیم هر چه بیشتر مشروعیت و موجودیت استعمار در منطقه خاورمیانه، استعمارگران که در رأس آن استعمار پیر انگلیس بود، با ارائه طرح «بالفور» زمینه هجوم اقوام یهود را از سراسر دنیا به سرزمین اسلامی فلسطین آماده کردند و در سال ۱۹۴۸، پس از سالها زمینه سازی بالاخره موجودیت رژیم صهیونیستی را رسماً اعلام کردند.

یکی از موارد دیگر مخالفت با موجودیت اسرائیل است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی این رژیم به عنوان یک نظام نامشروع اعلام شد. پس از اعلام عدم به رسمیت شناخته شدن اسرائیل توسط انقلاب اسلامی ایران، سعی شد تا از به رسمیت شناختن آن در سازمانهای بین المللی نیز جلوگیری گردد؛ ایران در هر زمان، طرحی مبنی بر اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل و یا ارگان های وابسته به آن، به این ارگان بین المللی ارائه می دهد که با استقبال عده زیادی از کشورهای اسلامی و حتی آزاد روبه رو می گردد ولی به علت وتوی آمریکا و کشورهای غربی موفق به طرح و تصویب آن نمی شود. انقلاب اسلامی ایران در قانون اساسی خود، یکی از اصول اساسی سیاست خارجی را حمایت از احزاب و جنبش های آزادی بخش قرار داده است. [۳۲]

حمایت های ایران عمدتاً حمایت معنوی بوده است و همچنین حمایت های معنوی خاصیت های عظیمی را در حرکت اسلامی انتفاضه ایجاد و آن را هدایت کرده است. ایران با کشورهای جبهه پایداری غرب روابط کاملاً دوستانه و صمیمی برقرار کرد. حمایت ایران از سوریه و لبنان در سرلوحه سیاست های ما بود لذا ایران تاکنون هر گونه کمکی که می توانست این کشورها را در برابر صهیونیست ها تقویت کند ارائه نموده است. روابط مستحکم و دوستانه انقلاب اسلامی ایران با کشور سوریه و نیز حمایت مالی و تدارکاتی از گروه های مبارز اسلامی لبنان، فشار شدیدی است که بر صهیونیست ها وارد می شود و برای همین است که در برنامه نظم نوین جهانی، آمریکا سعی خواهد کرد روابط بین این کشور را با انقلاب اسلامی قطع و یا تیره نماید تا بتواند طرح امنیت مرزهای اسراییل را تأمین نماید. البته، تصور سرکوبی و یا قطع ارتباط انقلاب اسلامی با مردم مستضعف منطقه یک خیال است.

 با حرکات بیدارگرانه انقلاب اسلامی در منطقه خاورمیانه، جای تردید نیست که بگوییم کشورهای شرکت کننده در کنفرانس صلح خاورمیانه، با دیدی واقع بینانه نسبت به مسأله در مذاکرات حاضر می شوند. در ضمن، چون توافق های آنها باید مورد تأئید احزاب و گروههای اسلامی کشورشان قرار گیرد، بدین لحاظ بایستی جانب احتیاط را کاملاً رعایت نمایند. انقلاب اسلامی به طور غیر مستقیم بر کنفرانس صلح خاورمیانه تأثیر دارد و این تأثیر ناشی از قیام انتفاضه در خود فلسطین و نیز حملات بلاوقفه حزب الله لبنان و گروه مقاومت اسلامی بر علیه اسرائیل است. یکی از مسائل دیگر مسئله خلیج فارس است خلیج فارس بخشی از خاورمیانه است که به اهمیت خاورمیانه معنای کامل می دهد. خلیج فارس بنا به وضعیت ژئوفیزیکی و نیز موقعیت اقتصادی و سیاسی که دارد، موجب شده بیش از همه نقاط جهان مورد توجه باشد.

چنان که چرچیل نخست وزیر سابق انگلیس در مورد این منطقه می گوید: «تسلط بر خلیج فارس، به مثابه تسلط بر جهان است.» در نظم نوین جهانی، خلیج فارس مقامی برتر را دارد؛ چرا که نبض اقتصاد جهانی و نیز بازارهای باز، بیشتر در این منطقه می زند، چرا که این منطقه صادر کننده صرف مواد اولیه خام مثل نفت و گاز و فسفات و … و وارد کننده صرف مواد و کالاهای مصرفی می باشد. اینکه انقلاب اسلامی به عنوان دشمن درجه یک آمریکا در منطقه حضور قدرتمندانه ای دارد و مانع این منافع است آمریکا در برنامه نظم نوین جهانی خود تلاش زیادی می نماید که در آینده، یا انقلاب اسلامی را با برنامه های خود هماهنگ کند و یا این حرکت اسلامی را در منطقه را در منطقه سرکوب نماید. جمهوری اسلامی ایران بنا به موقعیتی که در منطقه خلیج فارس دارد، دارای اهمیت و نقش کلیدی در منطقه است که طبعاً در نظم نوین جهانی دارای نقش مهمی می باشد.  این مطلب که ایران در منطقه خلیج فارس برتری قدرت دارد، بلاشک است.

این موضوع حتی مورد اعتراف کشورهای منطقه و نیز کشورهای مخاصم ایران نیز هست. طبیعت و خاصیت انقلاب اسلامی در منطقه یک حالت بیدارگونه دارد؛ یعنی حتی نیازی نیست که انقلاب اسلامی را در کشورهای منطقه تشریح و تبیین و تبلیغ نماییم، بلکه خود انقلاب اسلامی در عمل خود را اثبات می کند. همین که ایران در امور داخلی و یا خارجی خود به دست می یابد، این موضوع تحقیر دولت های منطقه و بیداری ملت ها را به همراه دارد.

چرا که اسلام در عمل به ملت های منطقه نشان می دهد که دارای قدرت فکری، سیاسی، علمی، اقتصادی و… است که می تواند به عنوان یک روش کلی برای نظام مورد استفاده قرار گیرد. ادامه عمر انقلاب اسلامی در ایران، متضمن تحقیر دولت های منطقه است و به این طریق یک واقعیت را به ملت های منطقه می فهماند و آن «اسلام» است به عنوان مبنای کلی امور و … روشن است که در صورت فوق آمریکا سعی خواهد کرد تا در اولویت های طرح نظم نوین خود به نگهداری حکومتهای وابسته و ضعیف خلیج فارس ادامه دهد و آنان را به عنوان سدی در مقابل انقلاب اسلامی قرار دهد.

از سویی تمام کشورهای منطقه خاورمیانه اسلامی هستند و اکثر مردم این کشورها، گرایش زیادی به اسلام دارند. پس اگر تمام این کشورها که هر روز شاهد حرکات اسلام گرایی واقعی هستند ـ بیایند و مثل انقلاب اسلامی ایران ـ حرکت کنند مسلماً در وهله اول، موجودیت اسرائیل غاصب را نخواهند پذیرفت و بعد، حضور نیروهای غربی را مانع خواهند شد. سپس چپاول منابع منطقه را تحمل نخواهند کرد و … در اینجاست که نظم نوین آمریکایی در فکر است تا از رشد این نوع اسلام انقلابی به سبک انقلاب اسلامی ایران جلوگیری نماید تا بتواند برنامه تسلط جهانی خود را هر چه بهتر در مورد منطقه پیاده کند.

در حال حاضر در کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه، حرکات درونی مثل انقلاب اسلامی در حال شکل گیری و تکوین است. در مصر، مسلمانان انقلابی با تأسی جستن از انقلاب اسلامی به طور مداوم در جهت برپایی حکومت اسلامی به سبک ایران تلاش مسلحانه و سیاسی می نمایند. قتل انورسادات در مصر توسط الجهاد مصر، یکی از اقدامات گروههای اسلامی نوپای این کشور بود که در اساسنامه خود هدف را برپایی حکومت اسلامی در مصر اعلام کرده است.در اردن، علی رغم وجود رژیم سازشکار شاه حسین، احزاب اسلامی مهمی به طبقات قدرت رسوخ کرده اند. وجود گروه اخوان المسلمین اردن که در مجلس این کشور دارای قدرت و نفوذ است نشان از حرکت این کشور به سوی اسلام واقعی دارد. در سال ۱۳۶۸ تظاهراتی برای برپایی حکومت اسلامی به سبک ایران در این کشور شروع شد و مدت ها ادامه داشت که با همکاری کشورهای عربی این قیام سرکوب شد. در لبنان به غیر از حزب الله، انقلاب اسلامی بر احزاب دیگر هم تأثیر بسزایی داشته و عامل تحرک مسلمانان در این کشور بوده است. در حال حاضر سنی ها و شیعیان لبنان در کنار هم و حامی یکدیگر هستند.

در ترکیه، حرکات اسلامی زیادی مشاهده می شود که نشان از حرکت گروههای اسلامی این کشور برای تشکیل حکومت اسلامی است. مسأله جلوگیری از حجاب در دانشگاهها که با تظاهرات و اعتراضات ملت مسلمان ترکیه روبرو و لغو گردید و نیز حرکات گروههای اسلامی در ارتش ترکیه و … نشان از یک آمادگی برای ظهور جبهه مسلمین انقلابی در این کشور است.در کشورهای دیگر منطقه نیز حرکات اسلام گرایانه به سبک انقلاب اسلامی صورت گرفته است که به لحاظ تسلط کامل رژیم های آنان به صورت های مختلف از این اقدامات جلوگیری شده است؛ مثل کشورهای بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان. در هر صورت انقلاب اسلامی در کشورهای منطقه تأثیر بسزایی داشته و در برخی کشورها حتی مسیر رژیم ها را تا حدود زیادی تغییر داده است. بنابراین، آمریکا در نظم نوین جهانی خود سعی می کند تا اصول گرایی اسلامی را تضعیف و حتی سرکوب نمایدچرا که اسلام اصولی و ناب محمدی(ص)، تسلط کافران بر مسلمانان را به هیچ شکلی روا نمی داند. [۳۳]

 نقش ایران در سازمان های جهانی و منطقه ای

ایران به لحاظ داشتن حکومتی مردمی و نمونه در جهان و نیز پایبندی نظام جمهوری اسلامی به اصول مسلم منشور سازمان ملل متحد و همچنین تلاش ایران برای کمک به کشورهای ضعیف ملل متحد و مبارز با استعمار و تسلط قدرت ها بر این سازمان همیشه مورد توجه بوده است. طبق اصل یازدهم قانون اساسی، ایران همواره تحرک این سازمان در جهت ایفای نقش اسلامی و واقعی خود بوده است و تلاش نموده است که سیاست ها و تصمیم گیری های این سازمان را در جهت هدف های جهان اسلام سوق دهد.تحریک ایران به تصویب قطعنامه های سیاسی و … بر علیه اسرائیل، سلمان رشدی و سیاست های جهانی اسلام و در مورد مسأله بوسنی و هرزه گوین، نمونه هایی از این اقدامات هستند.ایران، همواره بر این عقیده است که سازمان کنفرانس اسلامی وظیفه ای سنگین تر دارد و لازم است سطح همکاری ها و نوع آن گسترش یابد.

پیشنهاد ایران این بوده است که سازمان کنفرانس اسلامی به یک اتحادیه بزرگ نظامی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، تکنولوژیکی و … تبدیل شود تا بتواند قدرت جهان اسلام را در سطح جهان تثبیت نماید. از حضور و اهمیت ایران در سازمانهای دیگر می توان به روابط ایران با سازمان وحدت آفریقا اشاره کرد. انقلاب اسلامی ایران از همان ابتدای پیروزی خود اعلام داشت که آپارتاید را رد کرد و خواستار آزادی ملت های ستمدیده آفریقا می باشد. [۳۴]

  حمایت انقلاب اسلامی از نهضت های آزادی بخش

انقلاب اسلامی ایران به لحاظ این که یک انقلاب عظیم فرهنگی است و فرهنگ غنی اسلام و فلسفه وجودی آن این بوده و هست که با ظلم ستیز کند و مظلومان را در ایران و جهان یاری نماید، از این رو انقلاب اسلامی از ابتدای پیروزی، حمایت خود را از تمام نهضت های آزادی بخش ـ که دارای وجهه ملی و مردمی و اسلامی هستند ـ اعلام کرد و این مهم را در اصل ۱۵۴قانون اساسی خود پیش‌بینی کرد.حمایت انقلاب اسلامی در عمل نیز به اثبات رسیده و ایران، همواره در سازمانهای جهانی به حمایت سیاسی از نهضت های آزادی بخش پرداخته است. انقلاب اسلامی ایران در بدو پیروزی خود علاوه بر ایجاد سفارت فلسطین از گروهها و سازمان های فلسطینی برای سفر به ایران دعوت کرد.علاوه بر حمایت انقلاب اسلامی از آرمان فلسطین، ایران به حمایت از دیگر ملتهای مظلوم نیز پرداخته است.[۳۵]

ایران همواره حامی جبهه آزادی بخش پولیساریو در شمال غربی آفریقا بوده است. تجاوز ناعادلانه مراکش به صحرای غربی، مردم این سرزمین را به مبارزه علیه تجاوز واداشته است. بنابراین، حمایت از این مبارزه به حق، از اصول اساسی سیاست خارجی ماست.حمایت ایران از مبارزه مسلمانان اریتره در اتیوپی، همواره مورد توجه انقلاب اسلامی ایران بوده است.حمایت ایران برای استقلال ملت مسلمان کشمیر نیز در همین راستا صورت می گیرد و انقلاب اسلامی را هر چه بیشتر در قلوب ملل محروم جهان جای می دهد.در هر صورت حمایت ایران از جنبش های آزادی بخش جهان یک وجهه بین المللی به انقلاب اسلامی داده و بدین لحاظ تأثیر معنوی بالایی در ملل دیگر داشته است که طبیعتاً این روند منجر به تثبیت انقلاب اسلامی در جهان خواهد شد و راه را برای حکومت جهانی اسلام هموار خواهد کرد.[۳۶]

نتیجه گیری

جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف علمی و در سالهای مورد مطالعه، جایگاههای متفاوتی را احراز کرده است طی سالهای مورد مطالعه کیفیت آثار علمی کشور در عرصه بین المللی بیش از کمیت آن رشد کرده استمطالعه پژوهشها نشان داده است که سه کشور رژیم اشغالگر قدس، عربستان و ترکیه رقبای اصلی ایران در این زمینه هستند.در دوران اخیر در شاخصهای مورد مطالعه در ایران پیشرفتهای زیادی به وقوع پیوسته است رشد شاخص تعداد پژوهشگران پراستناد گویای آن است که در بعد توانمندی انسانی قابلیتهای خوبی در کشور وجود دارد؛ اما از نظر برقراری ارتباطات بین المللی به منظور اجرای برنامه های پژوهشی مشترک، نسبت به سایر کشورهای مورد مطالعه ضعیفتر عمل کرده است تعداد مجلات نمایه شده ایران در پایگاه استنادی وب او ساینس در مقایسه با برخی از کشورهای منطقه پایین تر است در بعد حوزه های پژوهشی نوظهور نیز کشورهایی هستند که موقعیت بهتری نسبت به کشور ما دارند و توانسته اند در مسیر علم جهانی و حوزه های موضوعی سرآمد به فعالیت علمی بپردازند یکی از ابعادی که کشور در آنها خوب عمل کرده برنامه ریزی برای ارتقای وضعیت آموزشی و پژوهشی دانشگاههای خود و ورود آنها به نظامهای ارزیابی بین‌المللی بوده  است.

در زمینه مرجعیت معنویت ایران در منطقه باید گفت که جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصول و سازه های اصلی انقلاب که مقاومت در برابر نظام سلطه (نومحافظه کاری) از مهمترین ارکان آن است, از سه طریق هندسه قدرت مقاومت در غرب آسیا را تحت تأثیر قرار داده است. اول بر اساس مبانی مادی قدرت, به تقویت پایه های مقاومت در لبنان و بالتبع پشتیبانی از جنبش های اسلامی در منطقه, نظیر جنبش جهاد اسلامی و حماس می پردازد. دوم, جمهوری اسلامی بواسطه تلاش برای اتحاد و ائتلاف با جنبش ها و تشکل های غیر دولتی, سعی نموده تا مبارزه با راهبردهای نظام نومحافظه کاری در غرب آسیا را نهادینه (مبانی نهادی قدرت) نماید. بر این اساس, گفتمان مقاومت انقلاب اسلامی باعث شده تا بسیاری از این جریان ها به شکل نهادی و سازمان یافته علیه نظام حاکم در کشور خود فعالیت کنند. سوم, ارزش ها و بنیان های اعتقادی مقاومت (گسترش هنجار مقاومت, خودآگاهی سیاسی, رواج فرهنگ شهادت و غیره) بواسطه رشد و نضج اندیشه انقلاب اسلامی (غیر مستقیم) در تحقق نشر ابعاد معنایی مقاومت اسلامی, میان جوامع غرب آسیا نهادینه شده است (مبانی مولد قدرت).

منابع

1. تافر، الوین (۱۴۰۰) ، موج سوم( شهید دخت خوارزمی، مترجمی)، تهران: فرهنگ نشر نو.
2. آزادی احمدآبادی، قاسم (۱۴۰۱)، ارزیابی مرجعیت علمی ایران در میان کشورهای منطقه (از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰). گزارش طرح پژوهشی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
3. قاضی نوری، سید سپهر، قاضی نوری، سید سروش (۱۳۹۳) مقدمه ای بر سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
4. میرعمادی، طاهره (۱۳۹۵) ده مقاله اساسی نگرش نظام ملی نوآوری، تهران : موسسه توسعه دانش و پژوهش ایران.
5. طاهری، ملیحه (۱۳۹۱) طریق دوام، گرگان: کیسان.
6. جوادی، زهره (۱۳۹۰) رهپویان طریق وصال. گرگان : کیسان.
7. com/xMcX7
8. ابن‌منظور، مصباح المنیر،۱۱۴/۸، ۱۱۷؛ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۸۲۰۹/۱۲٫
9. معین، فرهنگ معین، ۳۹۹۶/۳٫
10. حر عاملی، وسائل الشیعه،۱۳۱/۲۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۸/۲٫
11. نحل، ۴۳؛ انبیا، ۷.
12. امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۶–۷.
13. توبه،۱۲۲.
14. حرعاملی، وسائل الشیعه،۱۴۰/۲۷؛ حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، ۱۱۷.
15. امام‌خمینی، صحیفه، ۳۵/۲٫
16. امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۲–۲۱٫
17. حوزه، مرجعیت و رهبری،۱۸۶–۱۸۵٫
18. امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷۷/۲۱–۱۷۸.
19. ac.ir
20. https://farsi.khamenei.ir/keyword-content?id=1400
21. آزادی احمدآبادی، قاسم (۱۴۰۲) ارزیابی جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای منطقه برمبنای داده‌های سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰
22. حافظی، رضا ، میرزارسولی، فرشته، امین لو، میترا (۱۴۰۱)ویژگی‌ها و چالش‌های مرجعیت علمی ایران از منظر سرآمدان
23. داوند، محمد، اسلامی، محسن، و داوند، حجت. (۱۳۹۷). تأثیر انقلاب اسلامی بر هندسه قدرت مقاومت اسلامی در غرب آسیا. مطالعات سیاسی جهان اسلام، ۷(۱ (پیاپی ۲۵) )، ۷۹-۹۹٫ https://sid.ir/paper/259847/fa
24. چگنی زاده، غلامعلی (۱۳۹۲) ایران، جهان اسلام و تغییر در هندسه ی قدرت بین المللی
25. جعفری، علی اکبر، قربی، سید محمدجواد (۱۳۹۷) منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران: مطالعه کمی سیاست های کلی علم و فناوری. پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ۸ (۲۷)، ۱۵۱- ۱۷۵٫
26. کی نژاد، محمدعلی، بصیرنیا، غلامرضا (۱۳۸۹) تولید علم و فناوری در کشور( جریان شناسی، توانمندی ها و آسیب شناسی) ، تهران: راه دان.
27. آزادی احمدآبادی، قاسم (۱۳۹۹) شناسایی سیاستها، تبین مفاهیم و شاخص های مرجعیت علم، فناوری و نوآوری، گزارش طرح پژوهشی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
28. یزدانی، شهرام (۱۳۹۸)، مرجعیت علمی، کتاب اول: مفاهیم، واژگان و تعریف، تهران : مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی
29. حق دوست، علی اکبر؛ نوری، حکمت، سمیه؛ دهنویه، رضا ، پورشیخ علی، آتوسا (۱۳۹۸) نگاهی عملیاتی به مفهوم مرجعیت علمی، فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۳(۱)، ۲۳-۱۶٫
30. موسوی، میرفضل الله (۱۳۸۴)، احراز جایگاه نخست علمی در منطقه، رهیافت، ۲۰ (۳۵)، ۴۵-۵۹٫
31. https://isc.ac/fa/news/2188
32. بند ۶ اصل ۲، بند ۸ ال ۴۳ و اصول ۱۴۶، ۱۵۲ و ۱۵۳ قانون مقدس اسلامی جمهوری اسلامی ایران.
33. قسمت ج بند ۶ اصل دوم قانون اساسی و بند ۸ ـ اصل ۴۳ و اصول ۱۴۶، ۱۵۲ و ۱۵۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
34. اصل ۱۱ قانون مقدس اساسی جمهوری اسلامی ایران.
35. اصل ۱۵۴ قانون اساسی: «جمهوی اسلامی ایران، سعادت انسان در کل جامعه بشری را آرمان خود می داند و استقلال و آزادی و حکومت حق و عدل را حق همه مردم جهان می شناسد. بنابراین در عین خودداری کامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملت ها دیگر از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان حمایت می کند.»
36. محمدی حسینیه، محمدرضا(۱۳۷۳) جایگاه انقلاب اسلامی در نظم نوین جهانی