اشتغال پایدار در کشاورزی
رفع ناترازی انرژی در ایران نیازمند تغییرات فنی و اقتصادی نیست، بلکه باید به تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیز توجه شود.
به گزارش بازار کسب و کار | با ورود به فصل‌های سرد سال، آلودگی هوا و ناترازی انرژی به یکدیگر پیوند خورده و منجر به تعطیلی مدارس و ادارات در بسیاری از مناطق شده است. این دو چالش، با وجود تفاوت‌هایشان (یکی زیست‌محیطی و دیگری اقتصادی-صنعتی)، ریشه‌های مشترکی دارند.
اظهارات وزیر نیرو
وزیر نیرو، عباس علی آبادی، در تاریخ ۱۶ دی‌ماه در کمیسیون انرژی مجلس به نگرانی‌های جدی اشاره کرد و گفت: «برای تابستان سخت پیش رو آماده می‌شویم». او افزود که در تابستان گذشته بیش از ۲۰ هزار مگاوات ناترازی در تولید برق وجود داشته و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال آینده به ۲۵ هزار مگاوات برسد.
مصرف انرژی در ایران
مصرف انرژی در ایران، به‌ویژه سوخت‌های فسیلی، چهار برابر میانگین جهانی است و بخش خانگی بالاترین میزان مصرف را دارد. طبق ترازنامه انرژی، مصرف روزانه انرژی در ایران معادل ۳/۵۲ میلیون بشکه نفت خام است که تقریباً ۱/۸ درصد از کل مصرف جهانی را تشکیل می‌دهد.
راهکارهای کاهش مصرف انرژی
تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر طرح‌ها برای کاهش مصرف انرژی بر بهبود بهره‌وری تجهیزات و آزادسازی قیمت‌ها متمرکز بوده‌اند و ابعاد فرهنگی و اجتماعی مصرف کمتر نادیده گرفته شده است. هرچند اخیراً پویشی با عنوان «دو درجه کمتر» آغاز شده، شناخت رفتارهای مصرفی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
تحقیق در این زمینه
یکی از مقالات منتشر شده در این حوزه، به بررسی تغییرات فرهنگی و اجتماعی در مصرف انرژی و راهکارهای بهینه‌سازی آن بر پایه سرمایه اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد. در ادامه، گزیده‌ای از این مقاله ارائه خواهد شد.
ایران با وجود منابع غنی انرژی، از جمله نفت و گاز، به یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی در جهان تبدیل شده است. طبق آمار سال ۱۳۹۷، ایران در رده نهم مصرف‌کنندگان انرژی جهانی قرار دارد و مصرف انرژی به‌ویژه در بخش‌های خانگی، حمل‌ونقل و صنعت به طور چشمگیری افزایش یافته است.
مقایسه شدت مصرف انرژی
شدت مصرف انرژی در ایران به‌طور قابل توجهی بالاتر از کشورهای دیگر است:
- ۹ برابر ژاپن
- ۵ برابر ترکیه
- ۳ برابر امارات
- ۲ برابر اندونزی
- ۱.۸ برابر عربستان
این آمار نشان‌دهنده اسراف گسترده در مصرف انرژی در کشور است.
روند افزایشی مصرف انرژی
در سال‌های اخیر، مصرف انرژی در ایران به سرعت رشد کرده و این افزایش حتی از مصرف انرژی در چین نیز پیشی گرفته است. اگر این روند ادامه یابد، ایران ممکن است از یک کشور صادرکننده منابع انرژی به یک واردکننده بزرگ تبدیل شود. همچنین، مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران چهار برابر میانگین جهانی است و بخش خانگی بالاترین میزان مصرف را دارد. بر اساس ترازنامه انرژی، مصرف روزانه انرژی در ایران معادل ۳/۵۲ میلیون بشکه نفت خام است که تقریباً ۱/۸ درصد از مصرف جهانی را تشکیل می‌دهد.
بحران مدیریت مصرف انرژی
این وضعیت بحرانی ناشی از ضعف در مدیریت مصرف انرژی و عدم توجه به بهینه‌سازی آن است. یارانه‌های پنهان انرژی در ایران به حدی است که میزان این یارانه‌ها سه برابر بودجه عمومی کشور برآورد می‌شود. این یارانه‌ها و مصرف بی‌رویه انرژی باعث شده‌اند که ایران در سال ۲۰۱۸ رتبه نخست یارانه انرژی را در دنیا به خود اختصاص دهد.
عوامل مؤثر بر تغییرات مصرف انرژی
مصرف انرژی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد، از جمله:
- تغییرات فناوری: تحولات در حوزه‌های الکترونیکی و رسانه‌ها تأثیر زیادی بر نوع مصرف انرژی دارند.
- تحولات جمعیتی: تغییرات در جمعیت و نیازهای مختلف جامعه به مصرف انرژی کمک می‌کند.
- نیازهای ذهنی و روانی: انتظارات و رفتارهای مصرف‌کنندگان نیز بر الگوهای مصرف انرژی تأثیرگذار است.
این عوامل نه تنها کیفیت زندگی را ارتقا می‌دهند، بلکه نوع و میزان مصرف انرژی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند
نقش آگاهی انرژی و سرمایه اجتماعی
در ایران، یارانه‌های پنهان انرژی به حدی است که سه برابر بودجه عمومی کشور را تشکیل می‌دهد. این یارانه‌ها و مصرف بی‌رویه انرژی موجب شده‌اند که ایران در سال ۲۰۱۸ به عنوان بزرگ‌ترین کشور در ارائه یارانه انرژی در جهان شناخته شود.
آگاهی از انرژی و تأثیر آن بر مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران به مفهوم سرمایه اجتماعی مرتبط است. به‌گفته فوکویاما و پاتنام، سرمایه اجتماعی تحت تأثیر عواملی چون آموزش، رسانه‌ها و سبک زندگی قرار دارد. آگاهی انرژی به مجموعه اطلاعاتی اطلاق می‌شود که در خصوص تولید، توزیع و مصرف انرژی وجود دارد و می‌تواند رفتارهای مصرفی افراد را شکل دهد.
ترویج آموزش و فرهنگ‌سازی در جامعه، به ویژه در خانواده‌ها و مدارس، می‌تواند به بهبود الگوهای مصرف بهینه انرژی کمک کند. همچنین، تبلیغات رسانه‌ای نقش مهمی در تأثیرگذاری بر رفتارهای مصرفی افراد ایفا می‌کند، به‌ویژه زمانی که افراد از کسانی که دارای سرمایه اجتماعی بالایی هستند، الگوبرداری کنند.
تأثیرات تغییرات جمعیتی بر مصرف انرژی
تغییرات جمعیتی، نظیر افزایش یا کاهش تعداد افراد و تغییرات سنی، می‌تواند بر میزان مصرف انرژی تأثیر بگذارد. به‌خصوص خانواده‌هایی که شامل اعضای با سنین مختلف هستند، معمولاً مصرف انرژی بیشتری دارند. بنابراین، تحولات جمعیتی می‌توانند به‌طور مستقیم بر الگوهای مصرف انرژی تأثیرگذار باشند.
در زمینه تفاوت‌های مصرف انرژی بر اساس جنسیت، تحقیقات نشان می‌دهند که زنان معمولاً تمایل بیشتری به مصرف بهینه انرژی دارند. این تمایلات تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله سطح درآمد، آموزش و وضعیت اجتماعی قرار می‌گیرند.
شهرنشینی و مصرف انرژی
شهرنشینی با کاهش پیوندهای اجتماعی و اعتماد افقی که در روستاها وجود دارد، همراه است. این تغییرات بر مصرف انرژی تأثیر می‌گذارد، زیرا هنجارهای غیررسمی در روستاها رفتار مصرفی افراد را کنترل می‌کنند، در حالی که در شهرها این هنجارها تأثیر کمتری دارند.
رشد شهرنشینی منجر به تغییر الگوهای مصرف، افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات و افزایش استفاده از خودروها می‌شود که در نهایت مصرف انرژی را افزایش می‌دهد.
در میان دهک‌های درآمدی، گروه‌های با درآمد بالا به دلیل عدم وجود موانع مالی، مصرف انرژی بیشتری دارند. در مقابل، دهک‌های پایین‌تر با وجود تلاش برای صرفه‌جویی، به امکانات کافی برای مصرف بهینه انرژی دسترسی ندارند.
تحصیلات بالاتر به افزایش آگاهی در زمینه انرژی، مشارکت اجتماعی بیشتر و تقویت پیوندهای گروهی منجر می‌شود. افراد تحصیل‌کرده به عنوان کنشگران مؤثر در تغییر رفتارهای مصرف انرژی شناخته می‌شوند و نقش مهمی در ترویج مصرف بهینه ایفا می‌کنند.
ارتباط درآمد و مصرف انرژی
افزایش درآمد خانوارها به طور مستقیم منجر به افزایش مصرف انرژی می‌شود. دهک‌های بالای درآمدی به دلیل عدم وجود موانع مالی، معمولاً مصرف انرژی بیشتری دارند. در حالی که دهک‌های پایین‌تر با وجود توجه به صرفه‌جویی، به امکانات و منابع کافی برای مصرف بهینه دسترسی ندارند.
سرمایه اجتماعی و سیاست‌های انرژی
کاهش سرمایه اجتماعی دولت و بی‌اعتمادی مردم به نهادهای حاکمیتی، مانع از همراهی جامعه با سیاست‌های کاهش مصرف انرژی می‌شود. از یک سو، دولت به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی عمل می‌کند و از سوی دیگر، جامعه همچنان به روند افزایش مصرف انرژی ادامه می‌دهد. این وضعیت نیازمند بازنگری در سیاست‌ها و تقویت اعتماد عمومی به نهادهای دولتی است.
نیاز به حکمرانی مشارکتی در حوزه انرژی
برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در ایران، توجه به حکمرانی مشارکتی در این حوزه ضروری است. این رویکرد می‌تواند به رشد و توسعه سیستم انرژی در ابعاد مختلف کمک کند. سیستم انرژی ایران نیازمند تغییر پارادایم به سمت حکمرانی مشارکتی است که در آن نهادها و گروه‌های مختلف جامعه باید در فرایندهای انرژی مشارکت داشته باشند.
مزایای حکمرانی مشارکتی
- مشارکت بیشتر نهادها و افراد: این مدل حکمرانی به مشارکت نهادهای اجتماعی، دولتی و خصوصی تأکید دارد و می‌تواند به بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری کمک کند.
- حضور شبکه‌های مردمی: مشارکت شبکه‌های مردمی، غیرانتفاعی و خیریه‌ها می‌تواند به گسترش مصرف بهینه انرژی و ارتقای سرمایه اجتماعی کمک کند.
- تأثیرات محلی و میانه: مشارکت در سطوح محلی می‌تواند تأثیرات قابل توجهی در کاهش مصرف و افزایش آگاهی انرژی داشته باشد.
تجربیات موفق کشورهایی مانند انگلستان نشان داده‌اند که شبکه‌های مشارکتی می‌توانند در بهبود سیستم انرژی و مصرف بهینه انرژی در سطح ملی مؤثر باشند.
آموزه‌های دینی و مصرف بهینه
طبق آموزه‌های دینی اسلامی، مصرف بهینه و اعتدال در مصرف تأکید شده است. اصولی مانند پرهیز از اسراف و تبذیر، رعایت نیازهای واقعی، قناعت و توجه به وضعیت عمومی در مصرف منابع می‌تواند به کاهش مصرف انرژی کمک کند. دین و مذهب می‌توانند نیرویی قوی در تغییر الگوهای مصرف در میان ایرانیان باشند.
جمع‌بندی: پیشنهادات سه‌گانه
در این پژوهش، سه راهکار اصلی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی پیشنهاد شده است:
- آموزش و تعمیق الگوی بهینه مصرف انرژی: آموزش عمومی در مورد اهمیت مصرف بهینه انرژی و شیوه‌های صحیح آن از طریق رسانه‌ها و برنامه‌های آموزشی.
- درگیرسازی نهادهای غیردولتی و مذهبی: استفاده از ظرفیت نهادهای غیردولتی و مذهبی برای برگزاری برنامه‌ها و کمپین‌های آگاهی‌بخشی.
- انتقال به حکمرانی مشارکتی: تغییر حکمرانی در حوزه انرژی از حالت متمرکز به حالت مشارکتی، با مشارکت مردم و نهادهای مختلف در تصمیم‌گیری.
نتیجه‌گیری
کاهش مصرف انرژی در ایران تنها با اقدامات فنی و اقتصادی قابل دستیابی نیست، بلکه نیازمند یک تغییر فرهنگی و اجتماعی است. توجه به سرمایه اجتماعی و بهره‌گیری از آن در سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند به طور مؤثری در کاهش مصرف انرژی و بهینه‌سازی آن در کشور کمک کند.
نکته قابل تامل بازار کسب و کار
حکمرانی مشارکتی و تأثیرات آن بر مصرف انرژی
حکمرانی مشارکتی به عنوان یک رویکرد نوین در مدیریت منابع انرژی، نه تنها به بهینه‌سازی مصرف کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به تقویت اعتماد عمومی و افزایش سرمایه اجتماعی نیز منجر شود. این رویکرد به افراد و نهادها اجازه می‌دهد تا در فرآیندهای تصمیم‌گیری دخالت داشته باشند و احساس مسئولیت بیشتری نسبت به منابع انرژی پیدا کنند.
ابعاد قابل تامل:
- تغییر رفتار مصرفی: با مشارکت فعال جامعه، می‌توان الگوهای مصرفی را تغییر داد و به سمت مصرف بهینه هدایت کرد.
- افزایش آگاهی عمومی: آموزش و اطلاع‌رسانی در مورد اهمیت مصرف بهینه انرژی می‌تواند به تغییر نگرش‌ها و رفتارها کمک کند.
- تقویت روابط اجتماعی: ایجاد شبکه‌های مشارکتی می‌تواند به تقویت پیوندهای اجتماعی و افزایش همکاری میان افراد و نهادها منجر شود.
- پاسخگویی به نیازهای محلی: حکمرانی مشارکتی می‌تواند به شناسایی و پاسخگویی به نیازهای خاص هر منطقه کمک کند و راهکارهای محلی برای مدیریت انرژی ارائه دهد.
این نکات نشان‌دهنده اهمیت توجه به ابعاد اجتماعی و فرهنگی در کنار اقدامات فنی و اقتصادی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی هستند.
پی‌نوشت
[۱] . محسن دلاویز و همکاران، «بررسی تغییرات فرهنگی و اجتماعی مصرف انرژی و راهکارهای بهینه‌سازی آن بر پایه سرمایه اجتماعی در آینده جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه جامعه‌شناسی سیاسی انقلاب اسلامی، دوره۳، شماره۲، تابستان ۱۴۰۱، صص ۵۳- ۸۰.
دیدگاهتان را بنویسید