گلستان در دولت صدا ندارد
جستجو در دل خاک برای یافتن نشانه‌ای از بذر سبز نشده چند ماه گذشته کشاورزان و رشد بی اثر گندم که انگار اتفاق جدیدی رخ داده چون دلیل آن را هیچکس نمی‌داند. زمین فاقد توان رویش گیاه و تبدیل آهسته آهسته خاکزمین به بیابان و این‌ها همه نشانه فرسایش خاک در گلستان را فریاد دارد.
فرسایش خاک‌چالش جدی رویش درگلستان
انگار در کمال ناباوری و بی‌توجهی فرسایش خاک، آرام آرام گلستان را می‌بلعد و گویا با نابودی سالانه نزدیک به ۴۰ تن از خاک حاصلخیز این استان شمالی باید بیش از همیشه خود را برای عواقب از جمله افزایش مناطق بیابانی، وقوع سیلاب‌های مخرب و کاهش بهره‌وری در کشاورزی آماده کند.
فرسایش خاک که بعنوان یک پروسه منفی در جهان شناخته که در مناطق خشک، نیمه خشک و مناطق سیلاب‌زده رخ می‌دهد و به مرور زمان باعث تخریب خاک، شده و موجب می‌شود که زمین حاصلخیزی خود را از دست بدهد این در حالی است که گیاه هنوز رشد نکرده است، منطقه را تبدیل به صحرا می کند.
در حوزه تولید محصولات کشاورزی این پدیده موجب نگرانی و گرفتن گریبان این خطه شمالی کشور است که بی‌توجهی به آن نه تنها امنیت غذایی ساکنان، بلکه به لحاظ گستردگی کشاورزی ، بر اقتصاد کشور هم اثرگذار است.
از گذشته تاکنون گلستان به عنوان یکی از قطب های استراتژیک کشاورزی کشور محسوب می شده و در بخش‌های مختلف دامی، باغی ، شیلات و زراعت صدها هزار نفر در این استان مشغول فعالیت بوده و دارای رتبه‌های اول تا پنجم کشور در تولید برخی محصولات هستند.
مهمترین عوامل اصلی فرسایش خاک از جمله عوامل طبیعی پدید آورنده فرسایش خاک بارندگی شدید، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک است که باعث کاهش پوشش گیاهی طبیعی در اراضی شده که علاوه بر افزایش رواناب‌های سطحی و فرسایش خاک، موجب از بین رفتن کیفیت خاک و در نتیجه کاهش بهره‌وری در پیش دارد.
از مهم ترین عوامل انسانی تخریب خاک می‌توان به جنگل زدایی، چرای بی رویه و تغییر کاربری، بهره برداری نادرست از زمین ها و کاهش مواد آلی خاک، بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و شخم اراضی به سمت شیب در گلستان اشاره کرد.
از جمله پیامدهای تخریب خاک گلستان اخلال در روند تولید محصولات زراعی و ناکامی در تحقق خوداتکایی پرورش محصولات راهبردی است که طی سال های اخیر سرعت آن رو به افزایش است.
پذیرش راهبردهای حفاظت خاک نقش مهمی در کاهش فرسایش و بهبود حاصلخیزی آن ایفا می کند و پذیرش اقدامات حفاظت خاک به آگاهی کشاورزان از پیامدها و علت های فرسایش خاک وابسته است.
هشت تا ۳۵ تن در هکتار میزان سالانه فرسایش خاک از غرب به شرق گلستان
به ترتیب از هشت تا ۳۵ تن در هکتار سالانه خاک گلستان از غرب به شرق به طور متغیر در حال فرسایش است که از جمله عوامل میزان فرسایش جنس خاک، وجود اراضی زراعی شیبدار کم بازده و گالی‌های فعال و پیش‌رونده محسوب می‌شود.
در این بین بیش از ۴۵۰ هزار هکتار از مساحت استان پوشیده از نهشته‌های لسی است که به لحاظ ماهیت این نوع پوشش خاک، میزان نفوذپذیری آن پایین و متاثر از فرسایش آبی موجب توسعه گالی(خندق) متعدد شده و خسارت زیادی به زیرساخت‌ها، تاسیسات، ابنیه و به ویژه اراضی زراعی و کشاورزان وارد کرده است.
گلستان به‌رغم اینکه یکی از استان‌های شمالی کشور به خاطر وجود در مجاورت بیابان‌های ترکمنستان و عواملی محیطی همچون تأثیر کمربند پرفشار حاره‌ای، عوامل زمین شناسی، اراضی شور و رسوبات ریزدانه بستر قدیمی دریای خزر و نیز سفره آب‌های شور سطحی بطور بالقوه در معرض بیابانی شدن قرار دارد و در فهرست استان‌های دارای بیابان کشور قرار گرفته است.
یکی از استادان گروه علوم خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در این خصوص گفت: مناطق مختلف گلستان دارای خاک‌های لسی هستند که از دامنه های شمالی سلسله جبال البرز تا مناطق تپه ماهوری و اراضی جلگه ای که در صورت فراهم بودن شرایط مناسب قادر خواهد بود به مرغوبترین خاک برای کشت زرع و باغبانی تبدیل شود .
فرهاد خرمالی اظهارداشت: بخش غالب بافت خاک‌های لسی گلستان را سیلت یا لای تشکیل می دهد که حساس در برابر تغییرات فیزیکی و اقلیمی است به نوعی که در صورت نبود وجود پوشش گیاهی با اولین بارش دچار سله سطحی شده و موجب تخریب خاک می شود.
برخورد شدید قطرات آب به سطح خاک با آبیاری غرقابی، باعث از هم پاشیدگی ساختمان خاک می شود. با پر شدن این فضاها، لایه سخت و غیرقابل نفوذی در سطح خاک تشکیل می شود که به آن سله می گویند.
میانگین متوسط سالانه فرسایش خاک در جهان ۶ تن در ایران حدود ۳۰ تن در هکتار
خرمالی افزود: در شرایط اقلیمی مناسب خاک های لسی به لحاظ دارا بودن مواد آلی در زمره با کیفیت ترین و با ارزش‌ترین خاک ها محسوب می‌شوند.
وی گفت : در جهان متوسط میانگین سالانه فرسایش خاک ۶ تن در هکتار است که در ایران این رقم حدود چهار برابر متوسط جهانی است و در برخی مناطق این مقدار به حدود ۳۰ تن در هکتار هم می رسد.
استاد دانشگاه علوم کشاورزی و مناطع طبیعی گلستان در ادامه گفت: میزان فرسایش سالانه مناطق شرقی گلستان بر اساس آخرین مطالعات انجام شده حدود ۳۵ و در مناطق غربی معادل هشت تن در هکتار است .
۳۰۰ سال لازم است تا یک سانتیمتر خاک تولید شود
وی ادامه داد: حدود ۳۰۰ سال زمان برای تشکیل و ساخت هر سانتیمتر خاک نیاز است که هر ساله با رویکردهای نادرست زندگی صنعتی و تغییر ناصحیح کاربری اراضی شاهد هدر رفت میلیاردها تومان از این سرمایه بی بدیل هستیم.
خرمالی افزود: به ویژه در مناطق شرقی حجم تخریب و فرسایش خاک در مناطق شیبدار لسی گلستان بسیار شدید است که مطالعات انجام شده نشان از وجود جنگل‌تراشی و شخم اراضی در جهت شیب و بدون رعایت اصول حفاظتی، در چند دهه اخیر به ارتفاع حدود ۳۰ سانتیمتر خاک مملو از ماده آلی بخشی از مناطق شرقی استان در اراضی شیبدار از دست رفت.
براساس گفته‌های وی در مقوله خاک در یکی از ارزش‌گذاری‌های صورت گرفته ، حدود ۲۵ تا ۲۰۰ دلار ارزش مادی هر متر مکعب خاک تخمین زده که این رقم تنها بخشی از ارزش خاک را در بر می‌گیرد و بخش های زیادی از ارزش‌های خاک مانند میزبانی از میکروارگانیسم های مختلف و نقش آن در تنوع زیستی و موارد بسیار دیگر مورد محاسبه قرار نگرفته است.
رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گلستان نیز در این خصوص گفت: لازم است که طرح‌های در دست مطالعه، اقدام یا اجرا با رعایت پیوست‌های مرتبط و در ارتباط مستمر و مداوم با نهادهای علمی و اهل فن ادامه یابد.
به گفته علی نجفی‌نژاد تا زمانی که چالش فرسایش خاک مخصوصاً در اراضی شیبدار رفع نشود خطر سیلاب که همواره از مخاطرات جدی بوده مرتفع نخواهد شد و به تبع آن موجب ضعیف شدن منابع زیرزمینی منطقه خواهد شد چرا که آب کمتری در زمین نفوذ می‌کند.
در همین راستا ریاست سازمان جهاد کشاورزی گلستان نیز گفت: بارش های رگباری و همچنین روش‌های مخرب زراعی از جمله کشاورزی بر روی سطوح شیب دار در کنار تغییرات اقلیمی باعث شده تا فرسایش خاک افزایش یابد.
مختار مهاجر در ادامه اظهارداشت: بر اثر فرسایش، لایه فوقانی خاک که به طور معمول بین ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر اولیه خاک را تشکیل می‌دهد توسط باران شدید شسته شده و به کاسه سدها، آب‌بندان ها و تالاب ها منتقل می‌شود و اگر چه این روند تاثیری بر مساحت زمین‌های زراعی استان ندارد اما حاصلخیزی خاک را تا حد زیادی کاهش خواهد داد.
به گفته وی استفاده از کود حیوانی و یا بازگرداندن کاه و کلش کشت و زرع قبلی در کاهش فرسایش خاک بسیار موثر است.
وی بیان کرد: گلستان حدود ۷۵ هزار هکتار اراضی شیب دار مستعد ایجاد و توسعه باغ از جمله زیتون دارد که با توجه به شرایط فرسایش خاک اراضی شیبدار، شتاب دادن کشت و توسعه باغبانی به ویژه محصولاتی همچون زیتون و گیاهان دارویی به صورت ترکیبی می تواند در حفظ خاک و آب موثر بوده و به اقتصاد ساکنان مناطق پیرامون اراضی شیب دار نیز کمک کند.
احداث آب بند به عنوان یکی از عوامل جلوگیری از گسترش فرسایش خاک در گلستان
مهاجر ادامه داد: کشت هدفمند درختان در اراضی شیب دار برای توسعه پایدار و همچنین حفظ خاک موثر بوده و درآمد بهره برداران را به چند برابر افزایش خواهد داد
رییس اداره حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان هم گفت: اجرای طرح های ایجاد بند خاکی به منظور جمع آوری آب های سطحی در استان یکی از راهکارهای موثر برای به حداقل رساندن خسارت سیلاب، جلوگیری از فرسایش خاک و تامین بخشی از کمبود آب در زمان مواجهه با خشکسالی است.
محمد عباسی افزود: با توجه به افزایش شدت بارش باران در مدت زمان کوتاه طی سال های اخیر، لزوم سرمایه گذاری برای مهار سیلاب و استفاده از آن در شرایط خشکسالی برای تامین آب موردنیاز منطقه افزایش یافته و در این شرایط همراهی بیش از گذشته دستگاه های بالادستی در تامین اعتبار موردنیاز ضروری است.
به گفته وی برنامه ریزی اجرای طرح های آبخیزداری در گلستان برای پنج سال آینده توسط این اداره کل لحاظ شده که ایجاد ۵۰ بند خاکی از آن جمله است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان هم نرخ متوسط فرسایش سالانه در این استان را ۱۵/۵ تن در هکتار برآورد کرد و گفت: از دست رفتن خاک با کیفیت با قابلیت مطلوب یکی از تبعات غیرقابل جبران فرسایش خاک است.
عبدالرحیم لطفی افزود: یکی دیگر از نتایج تشدید فرسایش خاک، پرشدن سدها و تاسیسات آبی است که فرسایش سبب می شود سرعت انباشت رسوبات در سازه‌ها افزایش یابد و از کیفیت عملکرد آن ها کاسته شود.
وی بیان کرد: به عنوان مثال در حالی که متوسط رسوب‌گذاری در پشت سدها به طور متوسط هفت دهم درصد است این رقم در سدهای بوستان و گلستان چهار تا پنج برابر متوسط کشور است و بی تردید پرشدن این سدها کارآیی و طول عمر سدها را کاهش خواهد داد.
لطفی از اجرای طرح های در دست اجرا برای مقابله با فرسایش خاک خبر داد و گفت: احداث بندهای رسوب‌گیر، جنگلکاری، بوته‌کاری و قرق مراتع با هدف کاهش فرسایش در گلستان در حال انجام است که افزایش مشارکت مردمی مدت زمان ساخت و اجرای این طرح ها را کاهش خواهد داد.
استان گلستان بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ در این استان یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر در ۳۳ نقطه شهری و هزار و ۷۵ روستا سکونت دارند که بیشتر از طریق کشاورزی و دامپروری امرار معاش می کنند.
زندگی غالب روستایی مبتنی بر کشاورزی ودامداری اهمیت خاک را در گلستان افزایش داده بویژه اینکه اقلیم منطقه باعث چهار فصل شدن استان و بازدهی بیشتر خاک منطقه شده است.
گلستان با اقلیم معتدل مدیترانه ای، دارای سطحی معادل یک میلیون و ۳۳۵ هزار هکتار عرصه منابع طبیعی شامل ۸۶۲ هزار هکتار مرتع در نوار شمالی، ۴۵۲ هزار هکتار جنگل در نوار جنوبی و ۲۱ هزار هکتار اراضی ساحلی دریای خزر است که حدود ۳۳۰ هزار هکتار از مراتع نوار مرزی استان به دلیل خشکسالی متوالی و پایین بودن نزولات جوی و نزدیکی به بیابان قره‌قوم ترکمنستان و ضعف پوشش گیاهی در معرض بیابانی شدن شدید قرار گرفته است.
اجرای بیشتر طرح های آبخیزداری، جنگلکاری و زرعت چوب، اصلاح و احیا مراتع، مقابله با بیایان زایی، جلوگیری از فرسایش خاک های لسی و تبدیل اراضی شیبدار به باغ‌های مثمر و غیر مثمر می تواند بخش زیادی از آثار زیانبار فرسایش خاک در گلستان را کاهش دهد.
دیدگاهتان را بنویسید