مالیاتِ روی کاغذ؛ خانههای خالی هنوز در دسترس دولت نیست
به گزارش خبرنگار بازار کسب و کار در سالهای اخیر، یارانههای عمومی به یکی از حساسترین و پیچیدهترین چالشهای اقتصادی کشور تبدیل شدهاند. سوءاستفاده، هدررفت، قاچاق و عدم شفافیت، نه تنها بودجه ملی را تحت فشار قرار دادهاند، بلکه اعتماد عمومی به نظام توزیع عادلانه کالاهای اساسی را تضعیف کردهاند. در این میان، راهاندازی سامانه هوشمند «نانینو» در سال ۱۴۰۱، نقطه عطفی در مدیریت منابع یارانهای محسوب میشود. این طرح که با هدف شفافسازی، کنترل مصرف و مهار فساد در بخش آرد و نان طراحی شد، امروز به عنوان یکی از موفقترین نمونههای اجرای فناوری در مدیریت دولتی، توجه کارشناسان داخلی و بینالمللی را به خود جلب کرده است. این گزارش، روایتی دقیق و یکپارچه از عملکرد، دستاوردها و چالشهای این طرح تحولآفرین است.
«نانینو»؛ انقلاب شفافسازی در نظام یارانهای نان و آرد
راهاندازی سامانه هوشمند «نانینو» از ابتدای سال ۱۴۰۱، یکی از تحولات کلیدی در مدیریت منابع یارانهای کشور محسوب میشود. این طرح که با همکاری وزارت کشور، بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه اجرایی شد، با استفاده از فناوری اطلاعات و تحلیل دادههای تراکنشی، توانسته نه تنها شفافیت بیسابقهای در بازار آرد و نان ایجاد کند، بلکه به عنوان نمونهای موفق از مدیریت دادهمحور، الگویی برای سایر حوزههای یارانهای شود. در شرایطی که بحرانهای اقتصادی و فشار بر بودجه عمومی، نیاز به بازبینی سیستمهای قدیمی را بیش از پیش آشکار کرده، «نانینو» به عنوان یک راهکار هوشمندانه، نه تنها هدررفت گسترده را متوقف کرده، بلکه نقش محوری در مبارزه با فساد ساختاری نظام یارانهای ایفا کرده است.
تمرکز غیرطبیعی مصرف؛ ۵ درصد کارتها، ۳۵ درصد مصرف
یکی از شوکهای اولیهای که دادههای سامانه نانینو به سیاستگذاران داد، تمرکز شگفتانگیز مصرف نان یارانهای بود. بر اساس اعلام مقامات مسئول در وزارت کشور، تنها ۵ درصد از کارتهای بانکی فعال در خرید نان، مسئول مصرف حدود ۳۵ درصد از کل آرد یارانهای کشور هستند. این در حالی است که سهم قانونی اصناف مانند رستورانها و نانواییهای آزادپز در کل مصرف، تنها ۵ درصد تخمین زده میشود. تحلیل دقیقتر نشان میدهد که ۱ درصد از کارتها، ۱۳ درصد از مصرف را بر عهده دارند، ۳ درصد از کارتها ۲۳ درصد و ۱۰ درصد از کارتها به تنهایی ۴۲ درصد از کل آرد یارانهای را مصرف میکنند. این نابرابری آشکار، گواهی بر وجود سوءاستفاده گسترده از سیستم یارانه و استفاده غیرمعمول از کارتهای بانکی است که پیش از راهاندازی این سامانه، به دلیل عدم شفافیت، از دید نهادهای نظارتی پنهان میماند.
کاهش مصرف در شرایط افزایش جمعیت؛ شاهدی بر موفقیت طرح
در سالهای اخیر، حضور تعداد قابل توجهی از اتباع خارجی در کشور، پیشبینیهای اقتصادی را به سمت افزایش شدید مصرف کالاهای اساسی سوق داده بود. برآوردها حاکی از آن بود که مصرف آرد در نانواییها باید حداقل ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار تن افزایش یابد. اما دادههای سامانه نانینو تصویری کاملاً متفاوت ارائه میدهد: مصرف گندم نانواییها از ۱۰.۳ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ به حدود ۹.۸ میلیون تن در سالهای ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ کاهش یافته است. این کاهش ۵۰۰ هزار تنی در شرایط فشار جمعیتی بیسابقه، نشاندهنده آن است که بخش عمدهای از مصرف قبلی، ناشی از هدررفت، تخلف و قاچاق یارانه بوده است. نانینو نه تنها این هدررفت را متوقف کرده، بلکه با ایجاد انگیزه برای مصرف عادلانه، به کاهش واقعی تقاضا کمک کرده است.
از بازرسی تصادفی به نظارت هوشمند؛ شناسایی متخلفان با داده
قبل از اجرای نانینو، شناسایی نانواییهای متخلف و افراد سوءاستفادهکننده از یارانه، نیازمند بازدیدهای تصادفی، گزارشهای مردمی و صرف منابع زیاد بود. اما امروز، سامانه با تحلیل الگوهای تراکنشی و استخراج دادههای مشکوک، لیستهای هدفمند متخلفان را به استانداریها و بازرسان ارسال میکند. این تغییر رویکرد، نظارت را از حالت واکنشی به پیشگیرانه و از تصادفی به دقیق و هدفمند تبدیل کرده است. نمونههایی از تخلفات شناساییشده شامل افرادی است که با استفاده از چندین کارت بانکی، نان یارانهای را از نانواییهای مختلف جمعآوری کرده و به دامداریها میفروختهاند و ماهانه صدها میلیون ریال سود غیرقانونی کسب میکردهاند. مورد دیگر، خانوارهایی بودند که صرفاً برای تغذیه دامهای خود، حجم قابل توجهی نان یارانهای خریداری میکردند. این موارد امروز با الگوریتمهای هوش مصنوعی و تحلیل رفتار مصرفی، به سرعت شناسایی میشوند.
۵.۱ میلیون تن آرد نجاتیافته؛ ۹۶ هزار میلیارد تومان صرفهجویی
بر اساس گزارشهای رسمی، در سه سال اجرای طرح نانینو، این سامانه توانسته از هدررفت بیش از ۵.۱ میلیون تن آرد یارانهای جلوگیری کند. این رقم معادل حدود ۹۶ هزار میلیارد تومان صرفهجویی در بودجه دولت است — رقمی معادل بیش از دو میلیارد دلار. مهمتر اینکه، این صرفهجویی بدون تغییر در سهمیه نان مردم و بدون افزایش قیمت آن به دست آمده است. این موفقیت نه تنها از منظر مالی، بلکه از دیدگاه عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه یارانه، بیسابقه است. نانینو نشان داده که با مدیریت هوشمند، میتوان منابع محدود را بهگونهای تخصیص داد که هم فساد کاهش یابد و هم مردم عادی از یارانه بهرهمند شوند.
چالشها و نقدها؛ آیا نانینو کافی است؟
با وجود موفقیتهای چشمگیر، کارشناسان اقتصادی و اتحادیههای صنفی هشدار میدهند که نانینو، هرچند ابزاری قدرتمند، نمیتواند به تنهایی راهحل پایداری برای نظام یارانهای باشد. یکی از اصلیترین چالشها، اختلاف شدید قیمتی بین آرد دولتی (حدود ۱,۲۰۰ تومان برای یک کیلو) و آرد آزاد (حدود ۱۵,۰۰۰ تومان) است که انگیزه قوی برای تخلف، قاچاق و سوءاستفاده فراهم میکند. همچنین، پدیدههایی مانند گرانفروشی، کاهش وزن چانه نان و فروش اجباری اقلام جانبی (مثل نایلکس) همچنان ادامه دارد که نشان از ضعف نظارت عملیاتی دارد. برخی کارشناسان پیشنهاد دادهاند که به جای یارانهدهی غیرمستقیم به نانواییها، یارانه به صورت نقدی و هدفمند به مردم پرداخت شود تا انگیزه تخلف کاهش یابد و بازار رقابتیتر شود.
نانینو، نقطه شروع یک انقلاب مدیریتی
«نانینو» تنها یک سامانه فناوری نیست؛ نمادی از تحول در فرهنگ مدیریت دولتی است. این طرح اثبات کرده که با استفاده از داده، تحلیل هوشمند و همکاری بیننهادی، میتوان سیستمهای فاسد و هدربر را اصلاح کرد. اما در عین حال، این موفقیت باید به عنوان نقطه شروع برای اصلاحات بزرگتر در نظر گرفته شود. اگر دولت بخواهد از چرخه تکرار تخلف و نظارت فراتر رود، باید به سمت اصلاح ساختاری در قیمتگذاری کالاهای اساسی، تقویت بازار رقابتی و یارانهدهی مستقیم و هدفمند حرکت کند. در غیر این صورت، حتی معجزهای مانند نانینو، در برابر ساختارهای ناپایدار و ناعادلانه، تنها میتواند زمان را به تأخیر بیندازد، نه مشکل را حل کند.
دیدگاهتان را بنویسید