کاهش جمعیت به یکی از مسائل جدی و مهم کشور تبدیل شده است. کارشناسان و پژوهشگران با بررسی عوامل و دلایل مختلف، در تلاشند تا راهکارهایی ارائه دهند که منجر به اقدامات جدی و مؤثر در این حوزه شود.
به گزارش خبرنگار بازار کسب و کار | جمعیت یکی از مهمترین مسائل کشور به شمار میآید و در این میان، مسأله سقط جنین به همراه مشکلاتی مانند ناباروری، مجردی قطعی و افزایش سن ازدواج، از عمدهترین عوامل کاهش جمعیت به حساب میآید.
عوامل متعددی از جمله نیروی انسانی، منابع طبیعی، وسعت جغرافیایی، موقعیت راهبردی و توان نظامی در تقویت جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر کشور نقش دارند. در این بین، جمعیت و نیروی انسانی جوان یکی از مهمترین مواردی است که در رشد و پیشرفت کشورها و جایگاه جهانی آنها تأثیرگذار است.
با وجود اینکه افزایش سن امید به زندگی به عنوان یکی از شاخصهای سلامت و بهداشت در جوامع شناخته میشود و در کشور ما نیز شاهد رشد چشمگیری در این زمینه هستیم، اما پدیده کاهش جمعیت میتواند ما را با مسأله پیری مواجه کند.
در این راستا، سپهر کرمی، کارشناس و پژوهشگر اندیشکده موج، تأکید کرد که مطالعات انجام شده نشان میدهد که از سال ۱۳۶۴ به بعد، نرخ زاد و ولد در کشور روند کاهشی داشته و این روند در اواخر دهه ۱۳۶۰ شتاب بیشتری گرفته است.
وی افزود: با کاهش باروری از دهه ۱۳۸۰ به بعد، باروری در ایران به سطحی تقریباً پایین تثبیت شده که پیامد آن افزایش نسبت سالمندی جمعیت در دهههای آتی خواهد بود. بنابراین، شناسایی عوامل پیری جمعیت و انجام اقدامات پیشگیرانه مانند افزایش میزان تولد میتواند بخشی از این معضل را برطرف کند.
کرمی تصریح کرد: با توجه به محدودیتهای زمانی و روند دستیابی به تولد در کوتاهمدت، مهمترین عامل برای افزایش تعداد تولدها، جلوگیری از سقط جنین است. در حالی که سایر عوامل تأثیرگذار در مسأله جمعیت نیازمند کار بلندمدت، فرهنگسازی و تسهیلات متعدد هستند، در بحران سقط جنین، فرزند منعقد شده است و تنها باید موانع تولد او را برطرف کرد. به همین منظور، ما در اندیشکده موج به بررسی عوامل و شبکه مسائل سقط جنین و ارائه راهکارهای حاکمیتی و مردمی برای جلوگیری و کاهش سقط جنین پرداختهایم.
آمار و وضعیت سقط جنین
این کارشناس و پژوهشگر جمعیت به آمار سازمان بهداشت جهانی اشاره کرد و گفت: هر ساله در جهان ۴۰ تا ۵۰ میلیون سقط جنین اتفاق میافتد. در ایران، پزشک قانونی تنها آمار رسمی مواردی که حکم به سقط جنین به صورت قانونی داده شده را در اختیار دارد؛ آماری که حدود ۱۲ هزار مورد در سال است. اما نسبت به سایر موارد که عمده مسأله سقط جنین را شامل میشود، آمار قابل اطمینانی وجود ندارد و بیشتر آمارها به صورت تخمینی و تعمیم آماری ارائه شده است.
کرمی خاطرنشان کرد: بر اساس اظهارات موجود، حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد از سقطها مجوزدار و توسط پزشکی قانونی انجام میشود. همچنین، حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد دیگر سقط غیرارادی به دلایل مختلف مانند حوادث و وضعیت جسمی مادر است و باقیمانده، سقطهای غیرقانونی و جنایی هستند.
سپهر کرمی، یکی از مهمترین راهکارهای جلوگیری از معضل پیری جمعیت را افزایش میزان تولد عنوان کرد.
وی اظهار داشت: این فرایند با وجود چهار بحران اصلی، یعنی بحران مجردها، بحران متأهلان بدون فرزند، بحران فرهنگی و بحران سقطجنین، امکان تحقق نداشته است.
بحران مجردها
در حال حاضر، حدود ۱۲ میلیون مجرد در کشور وجود دارد که شامل ۶ میلیون پسر ۲۰ تا ۴۵ ساله و ۵.۶ میلیون دختر ۱۵ تا ۴۰ ساله هستند. ازدواج و فرزندآوری این افراد میتواند به معنای حداقل افزایش ۶ میلیونی جمعیت جوان و کودک باشد.
بحران متأهلان بدون فرزند
کرمی به بحران متأهلان بدون فرزند اشاره کرد که عمدتاً به دلیل ترس از فرزندآوری و یا ناباروری است. تحلیل آماری از آمار نفوس و مسکن در سال ۹۵ نشان میدهد که ۲۰.۴ درصد مردان متأهل کشور بدون فرزند هستند. همچنین، مدیر کل دفتر اطلاعات، آمار و مهاجرت سازمان ثبت احوال، میزان خانوادههای بدون فرزند در کل کشور را ۱۴.۴ درصد عنوان کرده است.
بحران ناباروری
معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران نرخ زوجهای نابارور را بیش از ۲۰ درصد اعلام کرده است. این ناباروری میتواند به دو دسته تقسیم شود: ناباروری اولیه و ناباروری ثانویه (ناباروری پس از تجربه قبلی باروری موفق یا ناموفق).
بحران فرهنگی
این کارشناس حوزه جمعیت، بحران فرهنگی تحت عنوان «فرزند کمتر، زندگی بهتر» را از دیگر مشکلات این حوزه برشمرد. او تأکید کرد که این گفتمان، خانوادهها را از فرزندآوری و افزایش تعداد فرزندان بازمیدارد و تأثیر مستقیم بر ناخودآگاه افراد دارد.
بحران سقطجنین
کرمی، بحران سقطجنین را یکی از بحرانهای مهم دانست و گفت: بر اساس آمار، سالانه ۳۷۰ تا ۵۳۰ هزار سقطجنین در کشور انجام میشود. برخی مراجع غیررسمی نیز آمار سقطجنین در ایران را سالانه تا یک میلیون سقط اعلام میکنند. این سقطها میتوانند به صورت خودبهخودی، حادثهای و عمدی اتفاق بیفتند و سقطجنین به عنوان یک عامل اصلی در کاهش زاد و ولد و در نتیجه پیری جمعیت تلقی میشود.
توجه به نفوس و مسکن
کرمی افزود: موضوع نفوس و مسکن در کشور بهطور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. اگر عصر حاضر را حاکمیت اطلاعات بدانیم، تکیه بر اطلاعات و دادههای آماری یکی از مهمترین ابزارهای تصمیمسازی و تصمیمگیری به شمار میرود. کشورهای مختلف شیوههای گوناگونی برای کسب دقیق آمار و اطلاعات از جامعه خود دارند. در این راستا، سرشماری عمومی نفوس و مسکن یکی از شیوههای قدیمی کسب اطلاعات ضروری برای برنامهریزی مدیران کشور و محققان، به ویژه در حوزه جمعیت، محسوب میشود. با توجه به هزینههای سرشماری عمومی، این نوع آمارگیری در فاصلههای زمانی خاصی انجام میگیرد.
سپهر کرمی، کارشناس جمعیت، به ضرورت بهروز بودن و واقعی بودن اطلاعات آماری اشاره کرد و گفت که با مصوبه هیأت وزیران در سال ۱۳۸۶، بازه زمانی انجام سرشماری عمومی به پنج سال کاهش یافت. وی افزود:
- کارشناسان این تغییر را به دلیل ضرورت تدقیق سریعتر اطلاعات مرتبط با سرشماری میدانستند.
- کسب اطلاعات بهروز به جزء لاینفک فضای سیاستگذاری کشور تبدیل شده بود.
تأخیر در سرشماری عمومی
کرمی ادامه داد که در سالهای اخیر، موضوع نفوس و مسکن در کشور بهطور جدی مورد توجه قرار نگرفته و از سال ۱۴۰۰ با تأخیر مواجه شده است. این تأخیر نهتنها منجر به سردرگمی در حوزه تصمیمگیری و تصمیمسازی شده، بلکه سیاستگذاریها و اقدامات لازم برای مواجهه با چالشهای مربوط به جمعیت را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
تأثیر بارداری قبلی و تعداد فرزندان در سقط جنین
این کارشناس و پژوهشگر حوزه جمعیت به بررسی سقط عمدی و تأثیر تجربه بارداری قبلی و تعداد فرزندان پیش از سقط اشاره کرد:
- در برخی پژوهشها، میانگین تعداد زایمان در گروه تصمیمگیرنده به سقط عمدی ۲.۴۶ بوده است.
- احتمال سقط عمدی در حاملگی اول و دوم به ترتیب ۹ و ۱۴ درصد برآورد شده است، اما در حاملگی سوم این میزان به ۳۱ درصد، در حاملگی چهارم به ۴۷ درصد و در حاملگی پنجم و بالاتر به ۴۵ درصد میرسد.
کرمی همچنین بیان کرد : احتمال سقطجنین در مادرانی که ۲ فرزند یا بیشتر دارند به مراتب از مادران بدون فرزند یا دارای یک فرزند، بالاتر و نزدیک به دو و نیم برابر است.
نقش اقتصاد در سقط عمدی
کرمی عامل اقتصاد را از دیگر عوامل مؤثر در سقط جنین دانست و گفت:
- بر اساس پژوهشی با عنوان «شواهد تازه از سقط جنین عمدی در شهر تهران»، از هر ۵ سقط، ۳ سقط در زنان خانوادههای با دهکهای درآمدی بالا صورت میگیرد.
- میزان سقط در پایینترین طبقه اقتصادی ۳ در هزار نفر و در بالاترین دهک درآمدی ۵ در هزار است.
- نزدیک ۱۳ درصد از سقطها به دلایل مشکلات اقتصادی صورت گرفته است.
وی افزود:
- در بررسیهای مربوط به رابطه سقط و میزان درآمد اقتصادی، مشخص شده که ۵۳ درصد از اقشار کمدرآمد و ۴۷ درصد از اقشار پر درآمد سقط جنین داشتهاند.
- این امر نشان میدهد که سقطجنین در دهکهای بالا بیشتر رواج دارد و تنها ۱۳ درصد مادران به دلیل مشکلات اقتصادی سقطجنین کردهاند. لذا نمیتوان نتیجه گرفت که مشکلات اقتصادی یکی از مهمترین عوامل سقطجنین عمدی توسط مادران است.
سپهر کرمی، کارشناس جمعیت، به بررسی نقش مذهب در سقط جنین عمدی پرداخت و گفت که یکی از موضوعات مورد توجه پژوهشگران، میزان تأثیر مذهب بر مادرانی است که به سقط عمدی اقدام کردهاند.
وی بیان کرد: بر اساس یک پژوهش، نزدیک به ۵۷ درصد از جامعه آماری یا تصور اشتباهی از حکم شرعی سقط داشتهاند یا از آن اطلاعی نداشتهاند. همچنین، ۴۳ درصد از افراد جامعه آماری از حرمت سقط مطلع بودهاند، اما در عمل به این حکم پایبند نبوده و اقدام به سقط عمدی کردهاند.
نگرش مذهبی و سقط جنین
کرمی افزود که در پژوهشی دیگر، بیش از ۶۵ درصد از خانمهای تهرانی که به سقط عمدی پرداختهاند، اذعان کردهاند که مذهب برای آنها مهم یا تا حدودی مهم است. در مقابل، ۳۵ درصد از آنها خود را غیرمذهبی معرفی کردهاند.
وی ادامه داد: در تحقیقی که به بررسی نگرش آقایان نسبت به سقط جنین پرداخته است، بیش از ۳۰ درصد از آقایانی که خود را خیلی مذهبی یا مذهبی میدانند، نگرش مثبتی به سقط جنین عمدی داشتهاند. تقریباً همین نسبت در خانمها نیز مشاهده شده است.
وی گفت: بر اساس یافتههای این تحقیق و سایر پژوهشها، هر چه میزان توجه به مذهب کاهش یابد، نگرش مثبت به سقط جنین نیز افزایش مییابد. این موضوع در بررسی نظرات دانشجویان دانشگاه تهران نیز تأکید شده است، به طوری که دانشجویان مذهبی نگرش منفیتری به سقط جنین دارند.
عدم آگاهی نسبت به احکام شرعی
کرمی تأکید کرد : هرچه میزان اعتقادات مذهبی افراد بیشتر باشد، نگرش منفیتری به سقط جنین عمدی دارند. با این حال، متأسفانه بسیاری از افراد مذهبی نسبت به احکام مربوط به سقط جنین آگاهی ندارند و ناخواسته مرتکب گناه کبیره میشوند.
وی افزود: افراد مذهبی اغلب نمیدانند که سقط جنین قبل از ولوج روح (زمان دمیدن روح) نیز حرام است.
این نکته نشاندهنده اهمیت آموزش و آگاهی بخشی در خصوص احکام مذهبی و تأثیر آن بر تصمیمگیریهای فردی است.
انگارههای ذهنی و سقط جنین عمدی
این پژوهشگر بیان کرد که انگارههای ذهنی بهعنوان عامل اصلی در حدود ۶۰ درصد از سقط جنینهای عمدی در کشور مطرح هستند. هرچند مسائل اقتصادی نیز اهمیت دارند، اما گرههای ذهنی و سردرگمیهایی که مادران و والدین جنین با آن مواجهاند، میتواند آنها را به سمت سقط جنین سوق دهد.
آمار سقط جنین
بر اساس آمار رسمی مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی:
- ۴۱ درصد از افرادی که سقط جنین میکنند، به دلیل نخواستن فرزند بیشتر.
- ۲۱ درصد به علت مشکلات اقتصادی.
- ۲۰ درصد به دلیل نامناسب بودن زمان بارداری.
این آمار نشاندهنده تأثیرات مختلف بر تصمیمگیریهای مربوط به ختم بارداری است.
این پژوهشگر تأکید کرد که موضوع جمعیت یک مسأله تکبعدی نیست. برخی معتقدند که حل مشکل ازدواج یا درمان زوجهای نابارور میتواند مشکل جمعیت را حل کند، در حالی که این تلقی اشتباه است.
- عوامل مؤثر بر جمعیت بسیار زیادند و شامل مسکن، طلاق، و اقتصاد میشوند.
- در کشور ما حدود ۳ میلیون زوج نابارور وجود دارد. از این تعداد، ۶۵ تا ۷۰ درصد به مراکز درمانی مراجعه میکنند، اما به دلیل موانع فرهنگی، بقیه مراجعه نمیکنند.
- از مراجعهکنندگان، تنها ۳۰ تا ۳۵ درصد موفق به انجام مراحل IVF و داشتن فرزند میشوند.
وضعیت سقط عمدی جنین در ایران
سقط جنین در ایران به سه نوع سقط خودبهخودی، سقط پزشکی و سقط عمدی تقسیم میشود. بر اساس آمارها:
- کمتر از ۵ درصد سقطها قانونی و خودبهخودی هستند.
- ۹۵ درصد سقطها به صورت عمدی و غیرقانونی انجام میشوند.
اقدامات وزارت بهداشت
قانون جوانی جمعیت در ایران بر پیشگیری و فرهنگسازی در زمینه سقط جنین تأکید دارد. وزارت بهداشت اقداماتی از جمله اصلاح سرفصلهای درسی در رشتههای بهداشت عمومی و مامایی را انجام داده است تا آگاهی مادران را افزایش دهد.
همچنین، بر اساس ماده ۵۸ قانون جوانی جمعیت، وزارت بهداشت موظف است داروهای مرتبط با سقط جنین را شناسایی و در سامانه تیتک ثبت کند. این داروها تنها از طریق سیستم وزارت بهداشت توزیع میشوند و عرضه آنها در بازار آزاد غیرقانونی است.
مسئولیت مبارزه با سقط جنین
این پژوهشگر با اشاره به ماده ۵۹ قانون جوانی جمعیت، بیان کرد که مسئولیت مبارزه با سقط جنین به وزارت اطلاعات و نیروی انتظامی واگذار شده است. تحقیقات نشان میدهد که:
- ۴۱ درصد از افرادی که اقدام به سقط جنین میکنند، به دلیل نخواستن فرزند بیشتر.
- ۲۱ درصد به علت مشکلات اقتصادی.
- ۲۰ درصد به دلیل نامناسب بودن زمان بارداری.
این وضعیت به ویژه ناشی از سیاستهای افراطی تنظیم خانواده در دهه ۷۰ است که نگرشهای منفی نسبت به بارداری و فرزندآوری را تقویت کرده است.
وضعیت سقط جنین و عوامل مؤثر
وی ادامه داد: از لحاظ اخلاقی، عرفی و فقهی، سقط جنین در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر ممنوع است. با این حال، گردش مالی بالای سقط جنین نشان میدهد که بخش عمدهای از این عمل توسط افراد سودجو در حوزه پزشکی و غیرپزشکی انجام میشود. به عنوان مثال:
- هزینه هر سقط جنین بین ۴ تا ۵ میلیون تومان برآورد میشود.
- حدود ۶۰ درصد از سقطها در منزل با استفاده از قرصهای سقط جنین انجام میگیرد.
کرمی افزود: راحت بودن دسترسی به این ابزار و آلات، فاصله بین تصمیم تا اقدام را کاهش میدهد. این موضوع اهمیت دارد زیرا تصمیمهای شتابزده و بدون بررسی یکی از عوامل رایج در سقط عمدی جنین است. برخی افراد بعد از مدتی از اقدام خود پشیمان میشوند و بنابراین حساسیت در نظارت و مجازات عوامل دخیل در تهیه و توزیع باید افزایش یابد.
شبکه مسائل سقط جنین
به گفته این پژوهشگر، متخصصانی که به بررسی آمار سقط جنین پرداختهاند، عواملی چون تجربه بارداری قبلی، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری و فقدان امکانات محیطی را به عنوان عوامل تأثیرگذار بر سقط جنین عمدی نام بردهاند.
وی افزود که احتمال سقط از دو جنبه میتواند با تعداد فرزندان در ارتباط باشد:
- تاخیر در فرزنددار شدن و سن حاملگی.
- تمایل خانوادهها به تکفرزندی یا دوفرزندی، که منجر به سقط بیشتر در حاملگیهای بعدی میشود.
انگارههای ذهنی و نقش حاکمیت
کرمی تأکید کرد که یکی از مهمترین انگارههای ذهنی که به عنوان مانع برای فرزندآوری مطرح میشود، این است که والدین فرزند را بهعنوان مانعی برای فعالیتهای اجتماعی و رشد فردی خود میبینند.
وی بیان کرد که نقش حاکمیت در جلوگیری از سقط جنین در دو ساحت ایجابی و سلبی است:
- در ساحت ایجابی، حاکمیت باید نگرش به جنین را تغییر دهد تا آن را به عنوان موجودی زنده تلقی کنند.
- در ساحت سلبی، حاکمیت باید با وضع قوانین پیشگیرانه در برابر مراکز سقط جنین و داروهای سقط جنین مقابله کند.
رویکرد جامع در حل مسأله
وی اظهار داشت که برای حل مسأله سقط جنین، لازم است که گروهها و ارگانهای تصمیمگیر از یک نگاه تکعلتی به یک نگاه منظومهای برسند. هرچند برخی عوامل میتوانند مهمتر باشند، اما تمرکز بر یک عامل، اولین گام اشتباه در حل مسأله است.
کرمی ادامه داد که خطر رویکرد بخشینگری تا آنجا هست که ممکن است در برخی عوامل پیشرفت بدون هماهنگی با ریشههای دیگر، نتیجه معکوس بدهد. به عنوان مثال، تبلیغ برای فرزندآوری بدون درنظر گرفتن ریشههای سقط جنین میتواند موجب جبههگیری برخی اقشار جامعه شود.
وی تأکید کرد که حل مسأله سقط جنین نیازمند رویکرد تعاملی بین گروههای مردمی، تخصصی و حاکمیتی است. یکی از آسیبهای احتمالی در بین فعالیتهای گروههای مردمی، دغدغهمندی بدون توجه به مسائل تخصصی است که میتواند به سلامت افراد آسیب برساند.
آیا صرفاً ارائه تسهیلات میتواند مشوقی برای رهایی از بحران کاهش جمعیت باشد؟
تحلیل بازار کسب و کار از شرایط موجود :
- تسهیلات مالی: کمکهای مالی: ارائه کمکهای مالی به خانوادهها میتواند به کاهش بار مالی فرزندآوری کمک کند، اما تنها در صورتی مؤثر است که نگرشهای فرهنگی و اجتماعی نیز تغییر کند.
- حمایتهای اجتماعی:
- خدمات بهداشتی و درمانی: دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب برای مادران و نوزادان میتواند احساس امنیت را افزایش دهد.
- حمایتهای شغلی: ایجاد سیاستهای حمایتی برای والدین شاغل، مانند مرخصیهای زایمان و امکانات نگهداری از کودکان، میتواند انگیزههای بیشتری برای فرزندآوری ایجاد کند.
- تغییر نگرش فرهنگی: آموزش و فرهنگسازی: تغییر نگرشهای فرهنگی نسبت به فرزندآوری و ترویج ارزشهای خانوادهمحور از اهمیت بالایی برخوردار است. تسهیلات مالی به تنهایی نمیتواند این نگرشها را تغییر دهد.
- مبارزه با سقط جنین: آگاهی بخشی: افزایش آگاهی در مورد عواقب سقط جنین و ارائه مشاورههای مناسب برای زوجها میتواند به کاهش این پدیده کمک کند.
- توجه به عوامل روانی و اجتماعی: مشکلات روانی: بسیاری از افراد ممکن است به دلایل روانی یا اجتماعی از فرزندآوری دوری کنند. ارائه مشاورههای روانشناختی و اجتماعی میتواند مؤثر باشد.
نکته قابل تأمل بازار کسب و کار و مسئولیت مسئولین
کاهش جمعیت در ایران به یک بحران جدی تبدیل شده است که نیازمند توجه فوری و اقدامات مؤثر از سوی مسئولان است. یکی از مهمترین چالشها، سقط جنین و عواملی است که این پدیده را تشدید میکند. مسئولین باید:
- آگاهی بخشی: آموزش و اطلاعرسانی در مورد احکام شرعی و پیامدهای سقط جنین را افزایش دهند. بسیاری از افراد از قوانین و تبعات آن بیخبرند.
- تسهیلات و حمایت: ارائه تسهیلات برای زوجهای نابارور و حمایت از خانوادهها در راستای فرزندآوری ضروری است.
- توجه به فرهنگ: تغییر نگرشهای فرهنگی که به «فرزند کمتر، زندگی بهتر» دامن میزند، باید در اولویت قرار گیرد.
- نظارت بر سقط جنین: تقویت نظارت بر مراکز سقط جنین و داروهای مرتبط با آن، به منظور جلوگیری از سقطهای غیرقانونی و ناامن، ضروری است.
- توسعه سیاستهای جمعیتی: تدوین و اجرای سیاستهای جامع و هماهنگ برای جلوگیری از پیری جمعیت و افزایش زاد و ولد، نیازمند همکاری بین نهادهای مختلف است.
مسئولیت اصلی بر دوش مسئولین است تا با اتخاذ تصمیمات درست و مؤثر، آینده جمعیت کشور را تأمین کنند و از بروز بحرانهای اجتماعی و اقتصادی جلوگیری نمایند
نتیجهگیری
به طور کلی، ارائه تسهیلات مالی و اجتماعی میتواند بخشی از راهکارها باشد، اما برای رهایی از بحران کاهش جمعیت، نیاز به یک رویکرد جامع و چندبعدی است که شامل تغییر نگرشهای فرهنگی، آموزش، و حمایتهای اجتماعی باشد. تنها با ترکیب این عوامل میتوان به نتایج مؤثری دست یافت.
دیدگاهتان را بنویسید