امنیت مجازی کودکان؛ غفلت خانواده‌ها تاضعف در قانون‌

مساله حضور کودکان در فضای مجازی به یکی از معضلات زندگی خانواده‌های امروزی در عصر دنیای دیجیتال تبدیل شده؛ نگرانی از خطرهای حضور کودکان در این بخش از مسائلی است که ذهن بسیاری از والدین را به خود مشغول کرده است.

در یک دهه گذشته شاهد رشد چشمگیر کاربران اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بوده‌ایم؛ کاربرانی که طیف‌های مختلف سنی از کودکان و نوجوانان گرفته تا افراد مسن را دربرمی‌گیرند. به‌ویژه این روزها که آموزش کودکان به استفاده از اینترنت و حضور در فضای مجازی وابستگی بیشتری پیدا کرده است.

این نیمه پر لیوان است؛ اما آیا این رشد چشمگیر ضرر و زیانی هم داشته است؟ به طور مسلم با اخباری که این روزها در فضای مجازی منتشر می‌شود، پاسخ این پرسش مثبت است؛ به‌ویژه وقتی صحبت از کودکان کم‌سن‌وسال باشد. کودک‌آزارهای آنلاین، دوری از اجتماع و میل به گوشه‌گیری و کم‌تحرکی یا بی‌تحرکی، نشستن بیش از حد و فعالیت‌نداشتن و رواج پورنوگرافی همگی از تهدیدهایی است که فضای مجازی برای کودکان به دنبال داشته و دارد.

۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر کاربر اینترنت زیر ۱۸ سال در ایران
براساس آخرین آمارهای اعلام شده در سال ۱۳۹۶ از سوی وزارت ارتباطات، ۷۲ درصد کاربران اینترنت در کشور زیر ۲۹ سال هستند. همچنین براساس این آمار، ۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر از کاربران اینترنت زیر ۱۸ سال هستند. در کشورهای دیگر قانون مدون و مشخصی درخصوص استفاده کودکان از تلفن‌های همراه و شیوه ورود به فضای مجازی وجود دارد و این موضوع در کشورمان با خلاء مواجه است.

این وضعیت در حالی است که بسیاری از کشور به فکر اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایی برای محافظت از کودکان هستند. برای مثال براساس گزارشی که روزنامه گاردین منتشر کرده، در انگلیس متوسط سن استفاده از موبایل ۱۰.۳ سال اعلام شده است. این کشور سعی دارد با تنظیم قوانینی از کودکان در فضای آنلاین محافظت کند. «طراحی سنی مناسب» یکی از این قوانین است که همه تهیه‌کنندگان سرویس‌های آنلاین را ملزم به رعایت استانداردهای تعیین شده می‌کند.

مطرح شدن دغدغه صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی از اوایل دهه ۸۰
براساس آنچه سید آرش وکیلیان مسئول تدوین سیاست‌های معاونت محتوایی مرکز ملی فضای مجازی در سی و پنجمین جلسه هم افزایی فعالان فضای مجازی پاک گفته، بحث صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی از اوایل دهه ۸۰ شمسی (۱۹۹۰ میلادی) با فراگیری اینترنت در دنیا مطرح شده است و با توجه به اینکه در این فضا موضوع هرزه‌نگاری کودکان وجود دارد، کشورهای مختلف به این موضوع پرداختند. حتی در جوامع غربی که فرض بر آزادی بیان است و هرزه‌نگاری بزرگسالان یکی از اشکال آزادی بیان تلقی می‌شود، به موضوع صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی تاکید شده است.
البته تا سال ۲۰۰۰ بیشتر تمرکز روی هرزه‌نگاری کودکان و آسیب‌هایی بود که می‌تواند به صورت مستقیم متوجه کودک شود اما پس از آن دغدغه‌های دیگری در قالب یک پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک اضافه شد و سند مقابله با فحشا و هرزه‌نگاری کودکان به تصویب رسید. ایران نیز به این کنوانسیون پیوسته است.

نقص قانونی نداریم اما…
به گفته وی، در ایران از اواسط دهه ۸۰ به این مساله به صورت جدی‌تر پرداخت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز رسانه‌های دیجیتال، پلیس فتا و سازمان فناوری اطلاعات، اقدامات ترویجی در این رابطه انجام دادند. در سال ۸۸ نیز قانون جرایم رایانه‌ای به تصویب رسید و بحث هرزه‌نگاری در مواد ۱۴ و ۱۵ آن دیده شد به گونه‌ای که به دادگاه‌ها صلاحیت داده شد تا بتوانند با موضوع‌های مربوط به آن برخورد کنند.

با وجودی که اقدامات حوزه صیانت و پالایش قوی بوده است اما در زمینه مقررات‌گذاری در شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نسبت به کشورهای دیگر عقب‌تریم و در حوزه وضع مقررات، با تصویب قانون حمایت از کودکان و اطفال که امسال اتفاق افتاد، تقریباً مهمترین مسائلی که در کنوانسیون حقوق کودک آمده را در دست داریم. اکنون به نظر می‌رسد که نقص قانونی نداریم اما بیشتر دچار نقص مقررات‌گذاری و حمایتی در این بخش هستیم.

مسئول تدوین سیاست‌های معاونت محتوایی مرکز ملی فضای مجازی اضافه کرد، مرکز ملی فضای مجازی از سال ۱۳۹۲ به این موضوع پرداخته و در گروه‌های کاری متفاوتی بحث صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

تشدید مقابله قضایی و انتظامی با تهدیدکنندگان امنیت کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
سند صیانت کودک و نوجوان در فضای مجازی در سال ۹۵ در کمیسیون عالی محتوای مرکز ملی فضای مجازی تصویب شده بود که این سند پس از بازنگری متناسب با شرایط در جلسه دیروز (سه‌شنبه ۲۶ اسفند) شورای عالی فضای مجازی مطرح شد. در این جلسه به ریاست حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی رئیس جمهوری، بخش‌های دیگری از سند «صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

بر اساس تصمیم اعضا مقرر شد رده‌بندی کلی محتوا و خدمات متناسب با سن، جنسیت و ویژگی‌های جسمی و فرهنگی ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان، در محیط صیانت شده بر بستر شبکه ملی انجام شود. همچنین مقدمات لازم برای ساماندهی و مشارکت بخش غیردولتی در ارائه محتوا و خدمات سالم، مفید و ایمن فراهم خواهد شد. مراقبت روانی و اجتماعی از کودکان و نوجوانان در برابر آسیب‌های ناشی از فضای مجازی و تشدید مقابله قضایی و انتظامی با بزهکاران، مجرمان و تهدیدکنندگان امنیت کودکان و نوجوانان در فضای مجازی نیز به تصویب اعضا رسید.
بر اساس بند دیگری از این سند، مقرر شد با در نظر گرفتن ملاحظات مورد نیاز برای جلوگیری از ایجاد انحصار، از ظرفیت‌های نوجوانان در تولید و توزیع محتوای سالم با ایجاد مشوق‌های لازم بهره گرفته شود.

آسیب‌های روان‌شناختی فضای مجازی برای کودکان
در ارتباط با این موضوع جمشید یزدانی فعال حقوق کودکان به ایرناپلاس گفت: نخستین زیرمجموعه این آسیب‌ها، آسیب‌های روان‌شناختی فضای مجازی برای کودکان است. کودکانی که زمان زیادی را در فضای مجازی سپری می‌کنند ممکن است گرفتار احساس انزوا و افسردگی شوند. هرچه کودک بیشتر در فضای مجازی وقت بگذراند، از آن‌سو برای تعامل رودررو با اعضای خانواده و دوستانش زمان کمتری خواهد داشت.

یزدانی ادامه داد: همچنین برانگیختگی و تحریک ناشی از استفاده اینترنت، ماهیتی مصنوعی و غیرطبیعی دارد و به همین دلیل، ممکن است کودکی که زیاد در این فضا وقت می‌گذراند، در مواجه با کارها و فعالیت‌های معمول و گاهی کسل‌کننده روزمره، احساس بی‌حوصلگی کند و زود از انجام‌شان خسته شود.
نکته دیگر اینکه حجم فوق‌العاده زیاد اطلاعات مختلف در فضای مجازی می‌تواند رشد شناختی کودک را تحت‌تأثیر قرار دهد و به بروز نشانه‌ها و علائمی چون استرس و خستگی مفرط در او منجر شود و کودک در مواجهه با فعالیت‌های معمول روزمره کسل و بی‌حوصله خواهد شد.

بی‌اطلاعی والدین از الزامات ایمنی و امنیتی در استفاده از فضای مجازی
یزدانی افزود: ما در ایران آماری در این زمینه که مواجه کودکان با فضای مجازی چگونه است، نداریم اما گزارش بنیاد امنیت کودکان در آمریکا نشان می‌دهد با وجود مداخله و خواسته والدین، متاسفانه حدود ۳۲ درصد نوجوانان موفق به پنهان کردن اطلاعات و پاک کردن پیشینه مرورگرهای سیستم خود می‌شوند.
همچنین ۱۶ درصد نوجوانان دارای ایمیل و حساب‌های کاربری در شبکه‌های اجتماعی بودند که والدینشان از آنها بی‌اطلاع هستند. بیشتر کودکان و نوجوانان برای ایجاد این حساب‌های کاربری و جلب توجه دیگران در مورد سن خود دروغ می‌گویند.

به گفته وی، همچنین این تحقیقات نشان می‌دهد بیش از ۷۱ درصد والدین پس از ۱۴ سالگی فرزندان خود هیچ‌گونه نظارتی بر استفاده آنها از اینترنت ندارند. این در حالی است که ۷۲ درصد گزارش ناپدید شدن کودکان که مربوط به جرائم اینترنتی است، برای کودکان بالای ۱۵ سال اتفاق افتاده است.

ضعف در قانون‌گذاری و استفاده نادرست از اینترنت و فضای مجازی
وی معتقد است: احتمال اغفال و وسوسه کودکان و نوجوانان، توسط همسالان آنها به صورت آنلاین، بیشتر است. مجرمان جنسی آنلاین، با استفاده از اطلاعاتی که فرد روی صفحه شبکه اجتماعی خود منتشر کرده، توانسته‌اند محل دقیق حضور قربانی خود را بیابند. بیشتر کودکان و نوجوانان به وسیله دوستان خود ترغیب به اشتراک‌گذاری این اطلاعات می‌شوند. عامل اصلی این اتفاقات ناراحت کننده، عدم محافظت از کودکان در فضای مجازی است.

این فعال حقوق کودکان یادآور شد: ضعف در قانون‌گذاری موجب استفاده نادرست از اینترنت و فضای مجازی و بروز آسیب‌ها شده است به طوری که قانون خاصی برای کودکان در این بخش وجود ندارد. در کشور ما تحقیقی درباره استفاده کودکان از اینترنت انجام نشده است. اما طبق تحقیقات انجام شده سازمان نظارت بر اینترنت انگلیس (IWF)، در دسامبر ۲۰۱۹، حدود ۴۰ درصد از کودکان تا سن ۱۳سالگی پیام‌های نامناسب و مستهجن دریافت کرده‌اند.
از سوی دیگر موسسه غیرانتفاعی « سایبرسیف » ایرلند تحقیقی میان چهار هزار کودک هشت تا ۱۳ ساله انجام داد که براساس نتایج آن، ۴۳ درصد کودکان در فضای آنلاین با غریبه‌ها صحبت می‌کنند.

تعیین شرایط سنی و میزان آمادگی برای ورود به دنیای مجازی
اما راهکار چیست؟ یزدانی در این باره گفت: نخستین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد اینکه بهتر است پیش از اقدام به خرید تلفن همراه یا تبلت برای فرزند خود، ابتدا با درنظر گرفتن شرایط سنی، میزان آمادگی او را بررسی و در این باره با یک مشاور صحبت کنند.
کودک باید آموزش ببیند که اگر در شبکه‌های اجتماعی از شخصی که نمی‌شناسند پیام دوستی دریافت کرد باید با هوشیاری بیشتری عمل کند. زیرا در فضای مجازی دوست شدن با شخصی که در دنیای واقعی او را نمی‌شناسند مانند باز کردن درب، برای انواع تهدیدها از جمله هکرهاست.

ارسال تصاویر یک راهنمای مهم برای افراد شیاد
وی ادامه داد: زمانی که می‌خواهند تصاویر خود را در فضای مجازی ارسال کنند؛ ارسال تصاویر در فضای مجازی و به صورت آنلاین به ظاهر می‌تواند بی‌خطر باشد، اما اغلب این موضوع یک کلید راهنمای مهم برای افراد شیاد است. کودک باید نسبت به سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی یا پیام الکترونیکی متعددی که دریافت می‌کند آگاه باشد. مزاحمت در فضای مجازی تنها یک شوخی بی‌ضرر نیست، باید به فرزندان گفته شود در زمانی که تعداد این پیام‌ها زیاد شد پدرو مادر را در جریان بگذارند.

این فعال حقوق کودکان تاکید کرد، کودکان وقتی از سایتی بازدید می‌کنند که اطلاعاتی مانند آدرس منزل، اسم و فامیل و آدرس پست الکترونیکی، شماره تلفن و شماره تأمین اجتماعی را می‌خواهد، باید مراقب باشند این اطلاعات برای شرکت‌هایی که می‌خواهند محصولات خود را برای آنها تبلیغ کنند و یا می‌خواهند هویت شخص را در محیط مجازی دزدیده و غارت کنند، بسیار با ارزش است. پس باید به این موضوع آگاه باشند و این اطلاعات را در دسترس این گونه سایت‌ها قرار ندهند.
یا چنانچه اطلاعات مالی نظیر شماره حساب بانکی یا کارت اعتباری از آنها درخواست شد باید دقت کنند. چون بعضی از سایت‌ها می‌خواهند از طریق فرزندان، اطلاعات بانکی و مالی والدین را به دست آورده و آنها را وسیله‌ای برای دست یافتن به مقاصد شوم خود قرار دهند.

تامین امنیت مجازی با نظارت، راهنمایی و محافظت والدین
یزدانی خاطرنشان کرد، این مساله فقط مربوط به کودکان نیست. بیشتر نوجوانان و حتی بزرگسالان، در شبکه‌های اجتماعی دوستانی دارند که هرگز آنها را ملاقات نکرده‌اند اما اغلب با آنها در تماس هستند اما کودکان و نوجوانان راحت‌تر به دیگران اعتماد می‌کنند و حاضرند با غریبه‌ها دیدار کنند.
البته دوستی‌های اینترنتی، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی امروز هستند اما والدین وظیفه دارند با نظارت، راهنمایی و محافظت از کودکان در فضای مجازی، امنیت آنها را در این فضا همچون فضای واقعی فراهم کنند.