نگاهی به وجه تسمیه‌ شهر درق در خراسان شمالی

دکتر حسن ستایش

درق یکی از شهرهای معروف شهرستان گرمه است که با طول جغرافیایی «۲۱ و ˚۵۶ و عرض جغرافیایی «۹۷ و ˚۳۶ در ارتفاع ۱۰۸۸ متر از سطح دریا در ۱۵۸ کیلومتری جنوب غربی بجنورد مرکز استان خراسان شمالی قرار دارد .

درق یک کلمه عربی است که در فرهنگها به قسمت سخت هر چیزی تعریف شده است. همچنین به سپر چرمی اطلاق می شود که از پوست کرگدن درست شده باشد. بدیهی است که این معنا ربطی به شهر درق ندارد و نمی تواند وجه تسمیه منطقی و مناسبی برای این جاینام باشد.

البته درق یک کلمه معرب نیز هست. یعنی اصل این کلمه در زبان فارسی «درّه » بوده که بعد از حمله اعراب به ایران و غلبه فرهنگ و زبان عربی در بسیاری از مناطق از جمله آبادی های موسوم به این نام در مرو ، سمرقند، قهستان و هرات معرب شده و به درق تغییر یافته اند .

اعتماد السلطنه در مطلع الشمس ( ص۱۰۹) که یکی از آثار مهم دوره ناصری است از قریه درّه در منطقه بجنورد یاد می کند و می گوید قریه درّه را درق می نویسند. همچنین کتاب جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو که مربوط به قرن هفتم می باشد درّه را به عنوان یک آبادی از توابع جاجرم به شمار آورده است ( ص۷۰). این نشان می دهد که نام اصلی آبادی مورد بحث درّه بوده است. درٓه در اصطلاح جغرافیا به معنای فرورفتگی میان دو کوه گفته می شود که در یک جهت گسترش یافته و غالباً رودی در آن جریان دارد. این واژه ریشه در فارسی میانه دارد و از این زبان وارد فارسی دری شده است ( فرهنگ ریشه شناسی زبان فارسی).

بررسی های جاینام شناختی نشان می دهند ایرانیان نامی را که موقعیت محل، اقتضای آن را داشته باشد بارها بر مکان های جغرافیایی اطلاق می نمودند. یعنی به اقتضای موقعیت جغرافیایی از عوامل طبیعی مانند کوه و تپه و دره در نامگذاری برخی جاینامها استفاده می کردند. به همین دلیل روستاهایی مانند دربند، درکش، درصوفیان ، پیش درّه ، پست درّه ، پسین درّه ، بچه درٓه ، گلمن درٓه ، قوری درّه ، جلفدرّه ، امام درّه و اشرف درّه در منطقه بجنورد که در دامنه یا فراز دره بنا شده اند بخشی از وجه تسمیه شان به درّه مربوط می شود.

اما آن فرایند آوایی که درّه را به درق تبدیل کرده است در آواشناسی فرایند تعریب یا معرب سازی می گویند . یکی از فرایندهای معرّب سازی واژگان فارسی افزودن واج <ق > به واژه هایی است که مختوم به مصوت است. آبادیهای دورق در خوزستان و خیوق در ازبکستان و زرنق در آذربایجان شرقی از جاینامهایی هستند که دستخوش این فرایند قرار گرفته اند . زیرا اصل این جاینامها « دوره» ، « خیوه» و «زرنه» بوده است که هر سه به مصوت کوتاه فتحه یا های غیرملفوظ ختم شده اند.

همچنین روستایی در استان اصفهان هست که ابتدا گرمه نام داشته و بعدها به « جرمق» تبدیل گردیده است و روستای دلق تپه واقع در دهستان جیرانسو شهرستان سملقان نیز که قبلاً موسوم به «دله تپه» بود دستخوش فرایند معرب سازی قرار گرفته است. آبادی های «گرمابه» در نزدیکی مرودشت استان فارس و ایوره در میانه نیز طبق این قاعده آوایی به جرمابق و ایورق بدل شده است.

جالب است بدانیم چند منطقه در کشورمان هست که در آنها آبادی « دره » در کنار یا حوالی آبادی « ایور » قرار دارد . یکی در استان فارس است که هیچ یک از این دو معرب نشده اند و هنوز هم به ایور و دره معروف هستند. یک ایور و دره در آذربایجان شرقی قرار دارند که هر دو معرب شده اند و به ایورق و درق تبدیل شده اند ؛ در حالیکه در استان خراسان شمالی، ایور از این تغییر مصون مانده است ولی درّه دستخوش معرب سازی یا تعریب قرار گرفته و به صورت درق در آمده است.

بنابراین از آنجا که آبادی درق از نظر موقعیت طبیعی در میانه گشادگی تپه هایی قرار دارد به دره موسوم شده است که هنوز هم اهالی روستا آن را دره می خوانند؛ اما لفظ درق که نام معروف و رسمی این آبادی در وزارت کشور است دستکاری شده واژه دره است که توسط عربها صورت گرفته است.